Światowe Forum Miejskie
WUF11

Żywiołowa i chaotyczna suburbanizacja to jedno z kluczowych wyzwań dla zrównoważonego rozwoju współczesnych miast. Dynamiczny rozwój strefy podmiejskiej (przedmieść) ma miejsce w skutek relokacji mieszkańców oraz podmiotów gospodarczych z miasta centralnego. Choć suburbanizacja stanowi niejako naturalną fazę rozwoju regionu miejskiego i istotny przejaw metropolizacji,  to niektóre jej formy stanowią poważne zagrożenie dla zrównoważonego rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych oraz niosą za sobą szereg negatywnych konsekwencji przestrzennych, środowiskowych i społecznych. Przykładem mogą być zjawiska niekontrolowanego rozpraszania zabudowy w otoczeniu miast, czy też (typowe dla Ameryki Północnej) zjawisko rozlewania się miast (ang. urban sprawl), które:

• są wysoce kosztochłonne,
• prowadzą do marnotrawienia wielu cennych zasobów,
• sprzyjają silnemu uzależnieniu mieszkańców przedmieść od samochodów.

Miasto zwarte jako odpowiedź na dolegliwości suburbanizacji

Odpowiedź na coraz wyraźniej dostrzegalne problemy miasta rozlanego i rozproszonego (kształtowanego pod wpływem suburbanizacji) można znaleźć w koncepcji miasta zwartego (ang. compact city), określanego również mianem miasta krótkich odległości (ang. city of short distances).

Koncepcja miasta zwartego zrodziła się w Stanach Zjednoczonych w rezultacie:

• krytyki zjawiska urban sprawl i planowania przestrzennego w duchu modernizmu,
• dostrzeżenia zalet tradycyjnych osiedli mieszkaniowych sprzed epoki masowej motoryzacji.

Model miasta zwartego stał się istotnym elementem nowego urbanizmu i jest szczególnie promowany na jego gruncie. Co ciekawe, sam termin miasta zwartego wprowadzony został nie przez urbanistów czy planistów przestrzennych, ale dwóch amerykańskich matematyków (Georga Dantzig’a i Thomasa L. Saaty’ego), którzy na łamach publikacji Compact City: Plan for a Liveable Urban Environment (1973) poszukiwali modelu miasta sprzyjającego bardziej efektywnemu (racjonalnemu) wykorzystaniu zasobów.

Choć koncepcja miasta zwartego zyskała niezwykłą popularność oraz szereg zwolenników na całym świecie, jak dotąd nie doczekała się jednej uniwersalnej definicji. Stąd o mieście zwartym najczęściej mówimy przez pryzmat jego kluczowych charakterystyk i właściwości.

Kluczowe cechy i wymiary miasta zwartego

Najczęściej wskazywaną cechą miasta zwartego jest relatywnie wysoka gęstość zaludnienia i zatrudnienia. Ten aspekt miasta zwartego często bywa błędnie interpretowany i nadużywany. Zapewnienie wysokiej gęstości zaludnienia i zatrudnienia nie powinno być traktowane jako przesłanka do zabudowania każdej wolnej przestrzeni i zajęcia jej na cele wyłącznie mieszkaniowe czy też gospodarcze, ale przede wszystkim jako dążenie do osiągnięcia zwartej i ciągłej struktury miejskiej.

Z kompaktową formą związana jest kolejna bardzo ważna cecha miasta zwartego, mianowicie jego rozwój wyznaczony czytelnymi granicami. Idea miasta zwartego nie neguje potrzeby czy wręcz konieczności rozwoju przestrzennego miasta (zwłaszcza w odniesieniu do miast rosnących demograficznie i rozwijających się gospodarczo), ale kładzie nacisk na jak największą jego racjonalność i funkcjonalność (smart growth). W celu zapewnienia kontroli rozprzestrzeniania się zabudowy miejskiej wykorzystuje się m.in. granice rozwoju obszarów miejskich (ang. urban growth boundaries) czy zielone pierścienie (ang. green belts). Niemniej zapewnieniu zwartej i ciągłej formy miejskiej, obok ograniczenia rozwoju przestrzennego na zewnątrz, równolegle powinno służyć przeciwdziałanie perforacji miejskich struktur przestrzennych. W tym celu nacisk kładzie się na pierwszeństwo wykorzystania terenów wcześniej zurbanizowanych i zagospodarowanych oraz istniejącej infrastruktury nad zajmowaniem nowych przestrzeni. W praktyce oznacza to:

• rewitalizację kryzysowych obszarów miejskich,
• zagospodarowanie i nadanie nowych funkcji pustostanom i obszarom zdegradowanym,
• dbałość o śródmieścia i centra miast – przede wszystkim o zachowanie ich miastotwórczego i wielofunkcyjnego charakteru (w szczególności ich funkcji mieszkaniowych, handlowych i usługowych).

Kluczową cechą miasta zwartego jest łączenie różnych funkcji i sposobów użytkowania ziemi (gruntów) w przestrzeni ulicy, kwartału, osiedla czy dzielnicy. Zróżnicowanie i przemieszanie funkcji ukierunkowane jest na przeciwdziałanie powstawaniu monofunkcyjnych stref w przestrzeni miasta, które powodują zjawisko przestrzennego niedopasowania miejsc zamieszkania, pracy, edukacji, usług i handlu. Tw strefy generują także zwiększone zapotrzebowanie na podróże samochodem, z czasem prowadząc do uzależnienia od tego środka transportu. Wielofunkcyjność miasta zwartego oznacza także zapewnienie w miejscu zamieszkania bliskości i dostępności podstawowych usług społecznych (publicznych i komercyjnych) oraz lokalnego handlu. Tym samym idea miasta zwartego nawiązuje bezpośrednio do zyskującej popularność w ostatnich latach koncepcji miasta 15-minutowego.

Wreszcie istotnymi cechami miasta zwartego są efektywny system transportu publicznego (w tym multimodalnego – tj. łączącego różne formy i środki transportu) oraz wysoko rozwinięty system połączeń ulicznych, ciągów pieszych i dróg rowerowych. Zwarta forma i wysoka gęstość zaludnienia dają możliwość organizacji znacznie bardziej racjonalnego i efektywnego transportu publicznego niż w przypadku rozległej i często rozproszonej zabudowy przedmieść. Zwiększa się w ten sposób konkurencyjność tego rodzaju transportu względem samochodu prywatnego. Jednocześnie kompaktowa forma, bliskość i dostępność podstawowych usług i handlu oraz rozwinięta i bezpieczna infrastruktura pieszo-rowerowa sprzyjają ruchowi pieszemu i rowerowemu. Tym samym model miasta zwartego prowadzi do zmniejszenia ruchu samochodowego, nie tyle przez formalne restrykcje, co ograniczenie realnej potrzeby jego wykorzystania.

Korzyści miasta zwartego

Pod wieloma względami model miasta zwartego postrzegany jest jako jedna z najbardziej zrównoważonych form osadnictwa i urbanizacji. W porównaniu z miastem rozproszonym jest ono znacznie bardziej oszczędne, racjonalne i efektywne pod względem wykorzystania zasobów – jako wymagające znacznie mniej przestrzeni i infrastruktury niezbędnej do jego obsługi. Może je również uznać za społecznie pożądaną formę osadnictwa. Relatywnie wysoka gęstość zaludnienia, dostępność lokalnych usług w miejscu zamieszkania i dostępność przestrzeni pieszych, sprzyjają nawiązywaniu i utrzymaniu kontaktów społecznych oraz budowie wspólnoty sąsiedzkiej, a także zwiększają poczucie bezpieczeństwa.