80. rocznica pierwszej deportacji ludności cywilnej z obszarów zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 r.
10.02.2020
Osiemdziesiąt lat temu – 10 lutego 1940 r. deportowano pierwszy kontyngent ludności cywilnej z obszarów zajętych przez ZSRR we wrześniu 1939 r. Zgodnie ze ściśle tajnymi materiałami sowieckimi było to ok. 140 tys. osób, które – wywleczone z domów i stłoczone w bydlęcych wagonach kolejowych – rozpoczęły swoją gehennę. Wielu jej nie przeżyło. Po ogłoszeniu w sierpniu 1941 r tzw. „amnestii dla obywateli polskich pozbawionych wolności na terytorium ZSRR”, niektórym udało się przedostać do miejsc tworzenia Armii gen. Andersa. Docierali tam będąc w stanie skrajnego wyczerpania, w związku z czym miejsca te również zostały usłane grobami – zarówno żołnierzy, jak i osób cywilnych.
W 2016 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przejęło po zlikwidowanej Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, na mocy nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, obowiązki dotyczące sprawowania opieki nad polskimi grobami i cmentarzami wojennymi za granicą.
W Rosji wiele miejsc pochówku osób deportowanych nie zostało jeszcze zaewidencjonowanych, niektórych nigdy nie uda się już odnaleźć, inne zostały upamiętnione jedynie symbolicznymi krzyżami.
Rada OPWiM podjęła się już w latach 90. realizacji upamiętnienia cmentarzy żołnierzy polskich oraz uchodźców cywilnych na szlaku Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, doprowadzając do odszukania szeregu takich miejsc w Azji Środkowej. Równocześnie udało się upamiętnić w Rosji usytuowane na terenie wojskowym miejsce pochówku polskich żołnierzy w Tockoje. Zaangażowaniu miejscowych Polaków zawdzięczamy też upamiętnienia na cmentarzach w Buzułuku i Kołtubance.
W ramach prac przeprowadzonych w 2001 roku przez Radę OPWiM w Uzbekistanie wybudowanych zostało 11 cmentarzy w następujących miejscowościach, w których formowały się polskie jednostki Armii gen. Andersa : Czirakczi, Guzar, Jakkabag, Jangijul, Kanimech, Karmana (dwa cmentarze), Kitab, Olmazor (2 cmentarze) oraz Szachrisabz. W Taszkencie przy polskim kościele ustawiono pomnik w hołdzie tysiącom Polaków – żołnierzom i osobom cywilnym, które zmarły na uzbeckiej ziemi w 1942 roku. W 2010 roku prace były kontynuowane na cmentarzach w Beszkencie, Gałabułag, Karszi, Margiełan, Narpaj i Taszłak.
W latach 2001 i 2010 powstały 4 cmentarze w Kazachstanie - Stacja Ługowaja, Szokpak, Mankent i Beszkent oraz jeden w Kirgistanie, w miejscowości Gałabułag.
Początkowo, z powodu braku źródeł nie upamiętniono na ww. cmentarzach osób cywilnych. Prace poszukiwawcze w archiwach prowadzone przez Radę OPWiM doprowadziły do częściowego uzupełnienia nazwisk na jedynie dwóch cmentarzach (Karmana Stacja, i Karmana Miasto). Kwerendy są obecnie kontynuowane przez Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych, któremu udało się już pozyskać dodatkowe źródła. Równocześnie Departament zamierza przeprowadzić lustrację cmentarzy cywilnych w Kazachstanie (m.in. w Pawłodarze i Majkainie).
Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wykonało w 2018 prace remontowe na trzech cmentarzach w Uzbekistanie - w miejscowościach Gałabułag, Margiełan i Taszłak. Wszystkie cmentarze w Azji Centralnej są stale dozorowane i porządkowane.
Stałą opieką jest też objęta większość cmentarzy polskich uchodźców z ZSRR znajdujących się na trasie ich ewakuacji – w Iranie, Izraelu i Libanie.
W Iranie są to cmentarze w następujących miejscowościach: Teheran, Bandar-e Anzali, Isfahan, Ahvaz, Meshed. MKiDN przeprowadziło remonty na tych cmentarzach w 2017 roku. Dzięki opiece w ramach Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, są one zadbane i dobrze utrzymane.
W 2018 roku Ministerstwo przeprowadziło prace remontowe na cmentarzu uchodźców polskich w Bejrucie, zaś w ramach Programu Ministra sfinansowało prace remontowe na dwóch cmentarzach polskich uchodźców w Izraelu – w Jerozolimie oraz Jaffie.
W tym samym roku w ramach porozumienia z Ambasadą RP w Dar es Salaam zostały wykonane remonty cmentarzy w Tengeru, Ifunda i Bigwa w Tanzanii.
Mogiły cywilnych polskich uchodźców znajdują się również w Tunezji i Ugandzie, a także w Indiach – na cmentarzu w Kolhapur oraz w Mumbaju. W 2015 Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa wystawiła na mogiłach w Kolhapur nowe nagrobki.
Pod opieką Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego znajdują się też cmentarze żołnierskie na Monte Cassino (gdzie w 2018 przeprowadzony został remont) w Loreto i Bolonii. W ramach Programu Ministra prowadzone są na tych cmentarzach prace konserwatorskie, renowacyjne i porządkowe.
