Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu - Archiwum

Komitet Światowego Dziedzictwa uznał wyjątkową wartość regionu krzemionkowskiego z uwagi na to, że stanowi on wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka, niesie unikalne świadectwo tradycji kulturowej i stanowi wybitny przykład zespołu obiektów techniki i krajobrazu, który ilustruje znaczący etap w historii ludzkości.

Krzemionki, położone w woj. świętokrzyskim, niedaleko Ostrowca Świętokrzyskiego, to znakomity przykład inwencji twórczej prehistorycznego człowieka w dziedzinie wydobycia krzemienia pasiastego. Sieć szybów, galerii i komór wydrążonych w skale wapiennej ilustruje ogromny zakres prehistorcznych technik wydobywczych. Wykorzystując narzędzia górnicze z poroża, kości, kamienia, krzemienia i drewna – prehistoryczni górnicy dostosowali swoje techniki wydobywcze do skały i głębokości złoża, a także umiejętnie zarządzali organizacją wydobycia, gospodarką odpadami, transportem, i tak istotnymi kwestiami jak odpowiednie oświetlenie i zachowanie środków bezpieczeństwa.

Krzemionkowski region prehistorycznego górnictwa stanowi dowód wielkiej zmiany społecznej, która dokonała się za sprawą wydobycia krzemienia w neolicie na skalę masową. Rozpoczęcie zorganizowanego procesu wydobycia i produkcji krzemiennych narzędzi przy użyciu wyspecjalizowanych technik i podziału pracy stanowią przełom w rozwoju technologicznym i intelektualnym człowieka. Produkcja narzędzi krzemiennych w dużym stopniu zmieniła życie codzienne i przyczyniła się do rozwoju cywilizacyjnego. To prawdopodobnie jedyny prehistoryczny rodzaj rzemiosła, w którym łańcuch produkcji od surowca do towaru został skoncentrowany w jednym miejscu. Krzemień pasiasty, pozyskiwany w Krzemionkach, jest unikatowym surowcem występującym jedynie w Górach Świętokrzyskich. Charakteryzuje się naprzemiennymi, nieregularnymi, ciemnymi i jasnymi pasmami szarego koloru, tworzącymi niepowtarzalne wzory. Charakterystyczne wyroby pochodzące z regionu Krzemionek były znajdowane w promieniu 660 km. To unikatowe w skali świata rozpowszechnienie wyrobów z  tamtej epoki.

 

Prehistoryczny region górniczy Krzemionki położony jest na północno-wschodnim skraju Gór Świętokrzyskich w centralnej Polsce po obu stronach rzeki Kamiennej, w odległości 8-15 km od Ostrowca Świętokrzyskiego ,w województwie świętokrzyskim, w powiecie ostrowieckim i opatowskim, na terenie gmin: Bodzechów, Ćmielów i Ożarów. Obszar o powierzchni 349,2 hektarów, złożony jest z czterech części:

• głównego pola górniczego w Krzemionkach Opatowskich o powierzchni ponad 311 hektarów,
• dwóch mniejszych pól górniczych Borownia i Korycizna, położonych w tej samej strukturze geologicznej,
• stałej osady górników prehistorycznych w Gawrońcu, której mieszkańcy dokonywali obróbki otrzymywanego z kopalni materiału, następnie przeznaczanego dla celów handlowych.

Pradziejowe kopalnie krzemienia funkcjonowały w tym miejscu między ok. 3 900 r. p. n. e. a 1600 r. p. n. e. w okresie od neolitu do wczesnego brązu. Pierwszymi użytkownikami złóż krzemienia pasiastego byli przedstawiciele ludności kultury pucharów lejkowatych, natomiast rozkwit krzemionkowskiego kompleksu przypada między drugą połową IV tysiąclecia p. n. e. a pierwszą połową III tysiąclecia p. n. e. za sprawą ludności należącej do kultury amfor kulistych. Ostatni etap funkcjonowania kopalni w Krzemionkach, Borowni i Koryciźnie przypada na pierwszą połową II tysiąclecia w okresie aktywności społeczności identyfikowanej z kulturą mierzanowickiej. Kompleks Krzemionek jest jednym z największych znanych ludzkości elementów przemysłowego dziedzictwa archeologicznego pradziejów. Jego unikatowość  polega na czytelnym zachowaniu śladów prehistorycznej aktywności człowieka skupionej na wydobyciu i przetwarzaniu krzemienia na ogromnym obszarze.

Krzemionkowski region stanowi unikalne dziedzictwo archeologiczne, ponieważ tylko w jego przypadku występują wszystkie elementy charakterystyczne dla prehistorycznych kompleksów kopalni, tzn. prehistoryczny krajobraz przemysłowy, osiedla górnicze, jamy i szyby górnicze, chodniki w kopalniach, komory a także komory wsparte na filarach. Wszystkie wymienione elementy nie występują na żadnym, porównywalnym z Krzemionkami, stanowisku prehistorycznym

W Krzemionkach odkryto sieć ponad 4000 szybów o głębokości dochodzącej do 9 m, znajdujących się na ogromnym obszarze. Szyby połączone są siecią chodników i komór. Niektóre z komór osiągnęły powierzchnię 500 mkw. To rozmiary nie mające sobie równych w żadnej innej prehistorycznej kopalni krzemienia na świecie. W regionie krzemionkowskim znajduje się też niespotykana na świecie liczba różnych typów kopalń. Rozpoczynając od najprostszych są to:

• jamowe - proste kopalnie drążone w postaci jam, o głębokości max. 2 m,
• niszowe - były to rozbudowane kopalnie jamowe, wyposażone w charakterystyczne nisze wydobywcze o długości ponad 2 m, których zadaniem było powiększenie przestrzeni eksploatacyjnej,
• filarowo – komorowe - głębinowe kopalnie osiągające głębokość 5 – 6 m. Ich cechą charakterystyczną jest pozostawianie nienaruszonych partii skalnych, które pełniły rolę filarów zabezpieczających stropy wyrobisk przed ewentualnymi osunięciami. Prace wydobywcze prowadzono w odległości 5 – 8 m od szybu.
• komorowe – najgłębsze, największe i zaraz najbardziej zaawansowane pod względem technicznym ze znanych w Krzemionkach. Osiągały głębokość 9 m a odległość do najdalej wysuniętych przodków wynosiła ponad 20 m. Powierzchnia podziemnych wyrobisk dochodzi do kilkuset metrów kwadratowych.

Kolejnym wartym uwagi śladem prehistorycznej aktywności człowieka w Krzemionkach są zagłębienia, pozostałości po warsztatach krzemieniarskich, obozach górniczych i szlakach komunikacyjnych, które tworzą swoisty prehistoryczny krajobraz przemysłowy. Integralną częścią miejsca światowego dziedzictwa jest osada Gawroniec, która stanowi wyraźne świadectwo organizacji prehistorycznej społeczności opartej na górnictwie.

Jedną z cech charakterystycznych Krzemionek jest również występowanie najszerszej odnotowanej gamy prehistorycznych narzędzi górniczych. Jest to jedyna europejska neolityczna kopalnia krzemienia, w której odkryto narzędzia wyprodukowane ze skały wulkanicznej. Warto wspomnieć także o rzadkim rodzaju narzędzia odnalezionego w krzemionkowskich kopalniach komorowych – cygarze w kształcie grubego cylindrycznego kilofu krzemieniowego z ostrym czubkiem i tępym młotkiem, prekursora tradycyjnego młota górniczego.

Krzemień pasiasty pozyskiwany w regionie krzemionkowskim należał do najrzadszych na świecie. Jego walory estetyczne, kolor oraz wzór, posiadały głęboką wartość symboliczną, której dowodem było rozprzestrzenianie się wyrobów z Krzemionek na ogromnym obszarze od współczesnej Litwy po Czechy i od Niemiec po tereny dzisiejszej Ukrainy. Badania archeologiczne wskazują, że ozdobne ostrza siekierek z krzemienia pasiastego były składane do grobów wojowników, a miniaturowe, kilkucentymetrowe siekierki służyły prawdopodobnie jako amulety.