Skarby polskiej kultury za granicą kolejny rok pod opieką Instytutu POLONIKA
08.01.2020
Ponad 90% Polaków nie wie, czym jest polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – podaje Instytut POLONIKA, który od dwóch lat prowadzi działania mające na celu poprawić ten stan rzeczy. W 2019 r. budżet Instytutu wyniósł 13 mln zł – 5,7 mln zostało przeznaczone na prace konserwatorskie, 900 tys. na prace badawcze i inwentaryzacyjne, 1,4 mln zł na projekty kształtujące świadomość istnienia polskiego dziedzictwa kulturowego znajdującego się poza współczesnymi granicami polski oraz niecałe 600 tys. zł na projekty grantowe. Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA został powołany w 2017 roku przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotra Glińskiego, a jego działalność jest finansowana przez MKiDN.
Większość kluczowych przedsięwzięć z zakresu dokumentacji, konserwacji i popularyzacji zabytków polskiego dziedzictwa kulturowego, zarówno na historycznych Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej, jak i w miejscach zamieszkania polskiego wychodźstwa (w Europie Zachodniej i obu Amerykach), została rozpoczęta z inicjatywy MKiDN przeszło 20 lat temu. Podstawowym źródłem finansowania tych inicjatyw był budżet ministerstwa oraz Program MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Od 2018 r. przedsięwzięcia z zakresu rewaloryzacji polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą są z powodzeniem kontynuowane przez Instytut POLONIKA.
Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą
Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA jest wyspecjalizowaną państwową instytucją kultury, która od dwóch lat prowadzi projekty mające na celu zachowanie materialnych śladów kultury polskiej za granicą oraz kształtowanie świadomości Polaków na temat ich dziedzictwa kulturowego. W drugim roku swojego funkcjonowania Instytut zrealizował kolejne działania przywracające zabytkom kultury dawny blask oraz zachowujące je od zapomnienia.
Opieka nad polskim dziedzictwem kulturowym za granicą wymaga działania strategicznego, zaplanowanego na wiele kolejnych etapów i lat. Właśnie dlatego nasze projekty mają charakter rozbudowany i jest w nie zaangażowana sieć ekspertów z konkretnych dziedzin – mówi Dorota Janiszewska-Jakubiak, dyrektor Instytutu POLONIKA. – Staramy się otaczać opieką zwłaszcza te obiekty, które mają szczególne znaczenie dla polskiej historii i kultury, dlatego systematycznie realizujemy w nich prace badawcze, ratunkowe i konserwatorskie.
Przykładem takich miejsc, w których już prowadzone są działania Instytutu, są m.in. dawne kolegiaty Św. Trójcy w Ołyce i św. Wawrzyńca w Żółkwi, kościoły lwowskie: św. św. Piotra i Pawła, św. Antoniego oraz katedry łacińska i ormiańska, a także cmentarze np. Łyczakowski we Lwowie, Bazyliański w Krzemieńcu czy Les Champeaux w Montmorency pod Paryżem, zwany panteonem polskiej emigracji.
Stan wielu obiektów znajdujących się na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej (m.in. na terenie współczesnej Ukrainy) jest często krytyczny, dlatego prowadzone tam prace maja charakter przede wszystkim ratunkowy o różnym charakterze w zależności od obiektu. Dotyczy to prac zarówno budowlanych jak i konserwatorskich, zabezpieczających obiekty przed dalszym zniszczeniem – tłumaczy Piotr Ługowski, szef programu „Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą”. – w związku ze złożonością charakteru działań często przywrócenie obiektowi jego pierwotnego blasku wymaga kilku lat pracy konserwatorów oraz dużych nakładów finansowych.
Badania polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą
Opieka nad polskim dziedzictwem kulturowym za granicą wymaga nie tylko prowadzenia konserwacji obiektów, lecz także gruntownych prac badawczych. W ramach Programu Strategicznego „Badania polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” trwają liczne projekty badawcze i inwentaryzacyjne obejmujące w pierwszym rzędzie spuściznę wielowiekowej historii na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej – jest to nadrzędny cel programu „Badania”, który na skutek zawiłości historii, musi być teraz realizowany w przyspieszonym tempie. Ale to także polska kultura materialna pozostawiona wszędzie tam – w Europie i w świecie – gdzie losy rzucały naszych przodków.
Instytut prowadzi badania twórczości polskich artystów działających we Francji, Wielkiej Brytanii, a nawet w Kanadzie. Rozpoczęły się również dwa bardzo ciekawe projekty dotyczące rezydencji szlacheckich i pałaców na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz w samym Wilnie. Prowadzone są m.in. badania poloników na terenie Gruzji, inwentaryzacja graficznych poloników w zbiorach Monachium i Augsburga, a także w zbiorach Państwowego Muzeum Historii Religii w Sankt Petersburgu. Wyniki tych prac mają istotną rangę naukową i dlatego Instytut zamierza je publikować nie tylko w domenie internetowej, lecz także w formie książkowej.
Mamy świadomość, że badania naukowe są skierowane do określonego, stosunkowo wąskiego kręgu odbiorców, dlatego stworzyliśmy serię wydawniczą „Studia i Materiały”, która szczególnie zainteresuje właśnie tę grupę osób – mówi Karol Guttmejer, szef programu „Badania polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą”. – Jako pierwszy wolumin tej serii ukazała się monografia dr. Pawła Migasiewicza „Nagrobek serca króla Jana Kazimierza w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu”. Jest ona pokłosiem projektu Instytutu POLONIKS rozpoczętego jesienią 2018 roku. W kolejnych latach planujemy dalsze publikowanie wyników naszych badań.
Popularyzacja polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą
Instytut prowadzi działania nie tylko za granicą, lecz także na terenie kraju. Ich celem jest kształtowanie świadomości Polaków na temat naszego dziedzictwa kulturowego znajdującego się niemal na całym świecie. W ramach Programu Strategicznego „Popularyzacja polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” w 2019 r. ukazał się szereg publikacji przybliżających miejsca, osoby i historie związane z Polakami i polskim dziedzictwem kulturowym znajdującym się poza granicami kraju, m.in. Marka Głuszki „Polacy w Lipawie – historia znana, nieznana, zapomniana”, Jana Skłodowskiego „ Zapomniane uczelnie Rzeczypospolitej. Kroże ‒ Krzemieniec ‒ Podoliniec” , praca zbiorowa „Cmentarz Na Rossie w Wilnie. Historia, sztuka, przyroda” czy biografia autorstwa Michała Haykowskiego „Henryk Bukowski. Imię żyje nadal”, poświęcona jednemu z twórców Muzeum Narodowego Polskiego w szwajcarskim Rapperswilu.
Niezwykłą publikacją, którą Instytut POLONIKA oddał do rąk czytelników w minionym roku jest album „Parafie i kościoły polskie w Chicago” będący pokłosiem prac dokumentacyjnych prowadzonych od 2017 r. w ramach projektu „Parafie i kościoły polskie w USA”, finansowanego dzięki funduszom programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Album stał się także inspiracją do zrealizowania wystawy „Jedźmy do Ameryki! Wycinki z historii Polonii amerykańskiej”, którą można było oglądać w Warszawie przed Kordegardą. Galerią Narodowego Centrum Kultury, a obecnie rozpoczęła podróż po Polsce, zaczynając od Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce.
Wspólnie z krakowskim Międzynarodowym Centrum Kultury Instytut zaprosił również do oglądania niecodziennej wystawy „Katedra ormiańska we Lwowie i jej twórcy”, prezentowanej w oranżerii Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Zostały na niej zaprezentowane dzieła Jana Henryka Rosena z katedry ormiańskiej oraz wspomniane realizacje malarza zdobiące wnętrza kościołów w Polsce, Włoszech i Stanach Zjednoczonych, a także prace wykonane do katedry ormiańskiej przez innych artystów, wśród których wyróżnia się mozaika z przedstawieniem Trójcy Świętej w kopule nad najstarszą częścią katedry, zaprojektowana przez Józefa Mehoffera. Widzowie wystawy mieli niepowtarzalną okazję zobaczyć m.in. projekty przebudowy katedry wykonane przez krakowskiego architekta Franciszka Mączyńskiego oraz projekty niezrealizowanych dekoracji ornamentalnych autorstwa Józefa Mehoffera. Dodatkowo wystawę wzbogacił kontekst historyczny i kulturowy dotyczący lwowskich Ormian i rozwoju wielokulturowego Lwowa, a także informacje z obszaru prac konserwatorskich prowadzonych w katedrze od 2006 r. dzięki funduszom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Instytutu Polonika
Prócz licznych publikacji o charakterze naukowym i popularnonaukowym Instytut przygotował również projekty multimedialne popularyzujące polskie dziedzictwo kulturowe za granicą. Przykładem takiego działania jest film „Przebudzone spojrzenia” ożywiający malowidła Rosena i stanowiący uzupełnienie wystawy poświęconej katedrze ormiańskiej.
Szczególnie ważna jest dla nas edukacja najmłodszych odbiorców kultury – mówi Magdalena Gutowska, szefowa programu „Popularyzacja polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” – dlatego przygotowujemy scenariusze lekcji, interaktywne zeszyty z kolorowankami i rebusami oraz krótkie animacje dostosowane do programu nauczania.
W ramach działań skierowanych do najmłodszych w minionym roku Instytut zaprezentował kolejne dwa odcinki bajki edukacyjnej „Polo i Nika”. Tym razem młodzi bohaterowie, przemierzający świat w poszukiwaniu poloników, odwiedzili katedrę ormiańska we Lwowie i Pałac w Dźodhpurze w Indiach. W ten sposób – za pomocą angażujących i atrakcyjnych dla dzieci i młodzieży materiałów – Instytut wprowadza takie pojęcia jak „polonik” i „polskie dziedzictwo kulturowe za granicą” do świadomości młodych Polaków.
Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat 2019
Celem wolontariatu jest uwrażliwianie polskiego społeczeństwa, a zwłaszcza młodego pokolenia, na kwestie ochrony dziedzictwa kulturowego a granicą. Równie ważnym zadaniem, oprócz fachowej inwentaryzacji i prac konserwatorskich, są prace porządkowe i zabezpieczające na cmentarzach poza krajem, działania wspierające prace konserwatorskie, badawcze, dokumentacyjne, również te prowadzone np. w polskich instytucjach emigracyjnych – informuje Marta Szymska z Wydziału Programów Dotacyjnych Instytutu POLONIKA.
Wśród projektów dofinansowywanych w ramach uruchomionego w tym roku po raz pierwszy Programu Instytutu POLONIKA „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat 2019” znalazły się m.in. działania mające na celu ratowanie polskich grobów i nekropolii poza krajem, w tym na terenie Ukrainy. Prace te, wykonywane przez przeszkolonych wolontariuszy, odbywały się pod nadzorem polskich konserwatorów zabytków oraz innych specjalistów w zakresie opieki nad zabytkowymi cmentarzami. Udzielono również wsparcia wolontariuszom porządkującym pod fachowym nadzorem zbiory Muzeum Polskiego w Rapperswilu i archiwum muzealnego The Polish Mission of the Orchard Lake Schools (USA). Wśród projektów wspierających profesjonalne prace konserwatorskie warto wspomnieć warsztaty zrealizowane w kościele św. Mikołaja w Kamieńcu Podolskim, których celem jest integracja środowiska specjalistów polskich i ukraińskich (konserwatorów, architektów, historyków sztuki) i zrozumienie, jak ważna jest świadoma współpraca, dzięki której można we właściwy sposób wypracowywać programy ochrony dla zabytków oraz praktycznie ratować wspólne dziedzictwo kulturowe.
