Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu - Archiwum

fot. Danuta Matloch

Dziś mija setna rocznica podpisania pierwszego w historii odrodzonej Polski aktu prawnego, regulującego system ochrony zabytków. Podpisany 31 października 1918 r. Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury sankcjonował szczególną rolę ochrony zabytków w procesie odbudowywania polskiej państwowości, kultury i narodowej tożsamości.  

Na podstawie dekretu powołano służby konserwatorskie – pierwsze działające na rzecz ochrony zabytków organy administracji publicznej, które zorganizowały pierwszą powszechną inwentaryzację zabytków. Doświadczone przez zaborców oraz I wojnę światową dziedzictwo kulturowe nie posiadało dotychczas żadnej ochrony. Zasady ochrony zabytków funkcjonujące w XIX w. formułowane były jedynie przez oddolne inicjatywy konserwatorów, a następnie kontynuowane m.in. przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

Przepisy dekretu zawierały pierwszą w historii polskiego prawodawstwa definicję legalną zabytku, z podziałem na kategorie: zabytek ruchomy, nieruchomy oraz archeologiczny. Ponadto akt wprowadzał m.in. prawne formy ochrony zabytków oraz prawne instrumenty regulujące formy ochrony zabytków, ich wywóz za granicę, kwestie związane z wywłaszczaniem zabytków nieruchomych i ochroną prawnokarną. Przyjęcie powyższych regulacji było niezbędne dla ochrony i zachowania spuścizny narodowej. Kwestia prawodawstwa zabytkowego postrzegana była jako jedna z najbardziej doniosłych i priorytetowych spraw kulturalnych.

O epokowym znaczeniu dekretu świadczy fakt, że część z przyjętych sto lat temu rozwiązań prawnych w nieco zmienionej formie funkcjonuje do dziś w obowiązującej ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Znaczenie oraz waga pierwszego aktu prawnego poświęconego ochronie materialnych wytworów narodowej kultury stworzyły podwaliny współczesnego prawa ochrony zabytków w Polsce, a co więcej – kształtującej się współcześnie osobnej gałęzi prawa poświęconej tej tematyce.

Oryginalny egzemplarz Dekretu Rady Regencyjnej z dnia 31 października 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z odręcznym podpisem arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, księcia Zdzisława Lubomirski oraz ziemianina Józefa Ostrowskiego, a także projekt ustawy wraz z uzasadnieniem oraz komentarzami do wybranych przepisów przetrwał II wojnę światową i czas okupacji. Oba dokumenty są przechowywane są w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Wartość Dekretu Rady Regencyjnej z 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, stanowiącego cenne źródło wiedzy dla przyszłości systemu ochrony zabytków w Polsce, została doceniona przez Polski Komitet Programu UNESCO Pamięć Świata, który 28 września br. umieścił go na Krajowej Liście Programu UNESCO Pamięć Świata.