Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu - Archiwum

[[jQueryInclude?preset=slides]]

fot. Łukasz Izert

fot. Łukasz Izert

fot. Łukasz Izert

fot. Łukasz Izert

fot. Jerzy Miłosz

fot. Jerzy Miłosz

W czwartek 20 września wicepremier prof. Piotr Gliński wziął udział w otwarciu wystawy nt. Archiwum Eissa w Rezydencji Ambasadora RP w Bernie. Podczas uroczystości minister kultury wręczył odznaczenie "Zasłużony dla Kultury Polskiej" konsulowi honorowemu RP w Zurychu Markusowi Blechnerowi, który przyczynił się do odzyskania przez Polskę archiwum. W trakcie jednodniowej wizyty w Szwajcarii prof. Gliński odwiedził również Muzeum im. Tadeusza Kościuszki w Solurze. 

Archiwum Eissa

Po blisko 75 latach i po ponadrocznych negocjacjach Polska odzyskała tzw. Archiwum Eissa, jeden z największych zbiorów dokumentujących działania ratunkowe polskiej dyplomacji na rzecz zagrożonych zagładą Żydów. Archiwum dokumentuje akcję ratunkową prowadzoną przez polskich dyplomatów w Szwajcarii, Aleksandra Ładosia i Konstantego Rokickiego we współpracy z działaczami żydowskimi, Chaimem Eissem i Abrahamem Silberscheinem oraz Juliuszem Kühlem. Dzięki ich zaangażowaniu wystawiono kilka tysięcy nielegalnych paszportów Ameryki Łacińskiej, ratując życie wielu ludziom.  

Sfabrykowane paszporty, zdjęcia, lista z tysiącami nazwisk Żydów z gett

Kolekcja Eissa obejmuje sfabrykowane paszporty Paragwaju, unikalne i nigdy nie wykorzystane zdjęcia osób ubiegających się o te dokumenty, oryginalną listę z kilkoma tysiącami nazwisk Żydów z gett, którzy w ten sposób próbowali się ratować przed zagładą oraz szereg dokumentów, w tym korespondencję pomiędzy polskimi dyplomatami i organizacjami żydowskimi. W skład zbioru wchodzi również imienna lista polskich i europejskich Żydów i lista dzieci z warszawskich sierocińców. Dokumenty te stanowią bardzo ważny dowód dramatycznych losów polskich rodzin żydowskich, a z drugiej strony – pokazują systemowe, współorganizowane przez państwo polskie próby uratowania jak największej liczby osób z zamykającego się nad nimi piekielnego kręgu zagłady.

Dokumenty należące do rebbe Chaima Eissa (1876 – 1943) zostały odnalezione wiele lat po wojnie. Ten pochodzący z Ustrzyk zuryski kupiec, jeden z liderów ortodoksyjnego ruchu Agudat Yisrael, był członkiem tzw. Grupy Berneńskiej, która pod kierownictwem polskiego posła (ambasadora) Aleksandra Ładosia fabrykowała paszporty państw latynoamerykańskich, które – jako dokumenty państw neutralnych – miały stanowić ochronę dla europejskich Żydów przed zsyłką do obozów Zagłady. Sam Chaim Eiss zajmował się dostarczaniem polskim dyplomatom list beneficjentów oraz przemytem wyrobionych już paszportów do Generalnego Gubernatorstwa. Po śmierci Eissa w listopadzie 1943 r. zachowała się część jego korespondencji z ówczesnym konsulem Rzeczpospolitej Polskiej Konstantym Rokickim dotycząca wyrabiania paszportów Paragwaju. W korespondencji z kierownictwem Agudat Yisrael Eiss wielokrotnie bardzo wysoko oceniał rolę Ładosia i Rokickiego. To na podstawie jego relacji Agudat wystosowała w styczniu 1945 r. pismo z podziękowaniami dla polskich dyplomatów zaangażowanych w tę wyjątkową akcję.

Proces odzyskiwania dokumentów

Dokumenty Eissa trafiły – wraz z jednym z jego potomków – do Izraela. Polskim dyplomatom udało się je zlokalizować w prywatnej kolekcji rodzinnej dzięki zaangażowaniu konsula honorowego w Zurychu, pana Markusa Blechnera. Od lata 2017 r. do sierpnia 2018 r. prowadzono rozmowy na rzecz przekazania zbioru w polskie ręce. Kluczowe było przekonanie spadkobierców Chaima Eissa, że miejsce archiwaliów jest właśnie w Polsce, w instytucjach dokumentujących Holocaust i przedwojenne życie społeczności żydowskiej. Zakup kolekcji był możliwy dzięki wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Pierwszą listę Ocalonych z Zagłady dzięki działaniu wspieranych przez polski rząd w Londynie polskich dyplomatów i działaczy żydowskich w Szwajcarii sporządził Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, który przygotował także wystawę z wykorzystaniem materiałów z Archiwum Eissa oraz innych zasobów archiwalnych.

Mottem całej wystawy jest wiersz polskiego Żyda, poety i kronikarza getta warszawskiego zamordowanego w 1943 roku Władysława Szlengla „Paszporty”: Chciałbym mieć paszport Paragwaju, zloty i wolny to jest kraj,/ ach, jak przyjemnie być poddanym/ kraju, co zwie się: Paragwaj./ Chciałbym mieć paszport Urugwaju,/ mieć Costa Rica, Paragwaj,/ po to, by mieszkać spokojnie w Warszawie,/ to jednak najpiękniejszy kraj”

Archiwum będzie prezentowane w nowej siedzibie Muzeum Historii Polski

Wystawa zorganizowana jest przez Instytut Pileckiego we współpracy z ambasadą Polski w Szwajcarii. Wsparcia w organizowaniu wystawy udzieliło Muzeum Auschwitz Birkeanu. Kuratorami wystawy są: dr Wojciech Kozłowski, Hanna Radziejowska oraz Jakub Kumoch. Muzykę, która będzie towarzyszyć wystawie napisał Patryk Zakrocki – polski skrzypek, artysta dźwiękowy, animator warszawskiej sceny improwizowanej, kompozytor. Zakrocki napisał specjalny utwór opowiadający o historii polskich dyplomatów w Bernie.

Wystawa oraz oryginały dokumentów z kolekcji Eissa pozostaną przez kilka miesięcy w polskiej ambasadzie w Bernie, gdzie będą wystawiane. Do Polski zostaną przewiezione na początku przyszłego roku i trafią do Muzeum Auschwitz-Birkenau, gdzie będą poddane konserwacji. Archiwum Eissa będzie prezentowane w nowej siedzibie Muzeum Historii Polski, którego otwarcie zaplanowano na luty 2021 r.