Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu - Archiwum

fot. Danuta Matloch

W związku z informacjami dotyczącymi rzekomej możliwości zabezpieczenia przez Skarb Państwa kolekcji Książąt Czartoryskich poprzez przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ze szczególnym uwzględnieniem wpisu na Listę Skarbów Dziedzictwa (ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach, Dz.U. 2016 poz. 1330), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wyjaśnia, iż by móc realnie zabezpieczyć nienaruszalność i integralność całej kolekcji w sugerowany sposób, należałoby dokonać uprzedniej drobiazgowej wyceny poszczególnych, kilkuset tysięcy składników kolekcji. W sytuacji, kiedy właścicielem kolekcji była prywatna Fundacja Książąt Czartoryskich, niezainteresowana zabezpieczeniem kolekcji na rzecz Skarbu Państwa, działanie takie byłyby dalece utrudnione, jeśli nie niewykonalne zarówno z powodów finansowych, gdyż wymagałoby to wielomilionowych wydatków, ale także prawnych, ponieważ wydatki ponoszone byłyby na rzecz prywatnej własności; organizacyjnych, wymagających zaangażowania kilkudziesięciu lub kilkuset rzeczoznawców w okresie kilku lub kilkunastu lat.

Dodatkowo należy podkreślić, iż zgodnie z zapisami wskazanej ustawy w przypadku wystąpienia zagrożenia polegającego na możliwości zniszczenia, uszkodzenia, kradzieży, zaginięcia lub nielegalnego wywiezienia za granicę zabytku ruchomego wpisanego do rejestru albo na Listę Skarbów Dziedzictwa minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego wydaje decyzję o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu usunięcia zagrożenia. Należy jednakże zaznaczyć, że Fundacja miała nieograniczone w czasie, pełne prawo dysponowania kolekcją, a zatem zgodnie z kolejnymi przepisami ustawy, o ile uznanoby, że nie jest możliwe usunięcie zagrożenia, zabytek ruchomy wpisany na Listę Skarbów Dziedzictwa musiałby zostać przejęty przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w drodze decyzji, na własność Skarbu Państwa, z przeznaczeniem na cele kultury. Takie przejęcie, zgodnie z art. 50 ust. 4 pkt 1a ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, powinno być jednak dokonane za odszkodowaniem odpowiadającym wartości rynkowej tego zabytku.

Tym samym w celu realnego zabezpieczania kolekcji, po wykonaniu drobiazgowej wyceny poszczególnych, kilkuset tysięcy składników kolekcji należałoby wykupić zbiory za bliżej nieokreśloną kwotę rynkową – w sposób oczywisty wielokrotnie wyższą aniżeli wartość transakcji z 29 grudnia 2016 r.

Należy również zaakcentować, iż do kolekcji zgłaszane były prawa rodziny Zamoyskich, których uwzględnienie mogło uniemożliwić albo wydłużyć na nieokreślony czas wpis kolekcji na Listę Skarbów Dziedzictwa. W ramach zawartej umowy kwestia roszczenia również została rozwiązana trwale i pozytywnie dla Skarbu Państwa. 

Konkludując, należy zauważyć, iż ustawa o ochronie zabytków, w szczególności przepisy dotyczące Listy Skarbów Dziedzictwa bezpośrednio nie dawały rzeczywistej ochrony integralności całej historycznej kolekcji Książąt Czartoryskich, a w skrajnym przypadku obligowały Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego do wypłaty odszkodowania szacowanego na wiele miliardów złotych.

W tej sytuacji jest oczywiste, że najkorzystniejszym dla Polski rozwiązaniem był wykup całości kolekcji, wraz z roszczeniami do nieodnalezionych jeszcze jej elementów oraz nieruchomościami,
z rąk prywatnych przez Skarb Państwa za cenę stanowiącą kilka procent wartości rynkowej zbiorów.