Informacje ogólne
1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 § 1 kpk).
2. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 2 kpk).
3. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art. 51 § 3 kpk).
4. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać najbliższe osoby, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator działając z urzędu (art. 52 § 1 kpk).
5. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1 kpk).
6. Pokrzywdzony może w toku postępowania karnego ustanowić pełnomocnika (art. 87 § 1 kpk). Jeżeli pokrzywdzony wykaże, że warunki materialne nie pozwalają mu na poniesienie kosztów związanych z pełnomocnictwem bez uszczerbku dla siebie i rodziny, może złożyć do prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) lub do sądu (w postępowaniu sądowym) wniosek o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu (art. 87 § 1 i 88 kpk).
7. Jeżeli pokrzywdzony nie ukończył 15 lat, czynności z jego udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie (art. 171 § 3 kpk). W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej oraz określone w rozdziale XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego (przeciwko wolności, przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece) w przesłuchaniu pokrzywdzonego ma prawo być obecna wskazana przez niego osoba pelnoletnia, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego (art. 185a § 2 k.p.k.).
8. Pokrzywdzony może złożyć wniosek o wyłączenie sędziego, prokuratora jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie (art. 42 § 1 i 47 § 1 kpk).
9. Pokrzywdzonemu, który wskutek przestępstwa doznał obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art. 156 § 1 lub 157 § 1 kk i nie uzyskał odszkodowania od sprawcy lub z innych źródeł służy prawo domagania się kompensaty na podstawie ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw (Dz. U. Nr 169, poz. 1415 z późn. zm.). Wniosek w tej sprawie składa się w terminie 2 lat od popełnienia przestępstwa do sądu rejonowego miejsca zamieszkania pokrzywdzonego.
Uprawnienia pokrzywdzonego w toku postępowania przygotowawczego
1. Pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym jest stroną uprawnioną do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem (art. 299 § 1 kpk).
2. Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję (art. 304 § 1 kpk). Jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo do prokuratora powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (art. 306 § 3 kpk, art. 325a § 2 kpk).
3. Pokrzywdzony może składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 § 1 kpk, art. 325a § 2 kpk).
4. W razie złożenia przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie niektórych sprawców, obowiązek ścigania obejmuje również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku. Przepis ten nie dotyczy najbliższych osoby składającej wniosek. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu - do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej(12 § 2 i 3 kpk).
5. W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej oraz określone w rozdziale XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego (przeciwko wolności, przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece) pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub zażąda tego podejrzany, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego (art. 185a § 2 kpk).
6. Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec pokrzywdzonego występującego w charakterze świadka lub wobec jego najbliższej osoby w związku z postępowaniem, może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości sądu lub prokuratora. W takim wypadku pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której pokrzywdzony jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres (art. 191 § 3 kpk).
7. Przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość (art. 177 § 1a kpk). Na wniosek pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa określone w art. 197-199 k.k., przy jego ponownym przesłuchaniu, powinien mieć zastosowanie tryb określony w art. 177 § 1a kpk, jeżeli bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny (art. 185c § 3 k.p.k.). W tych sprawach na wniosek pokrzywdzonego należy zapewnić, aby biorący udział w jego przesłuchaniu biegły psycholog był osobą tej samej płci co pokrzywdzony, o ile nie będzie to utrudniać postępowania (art. 185c § 4 k.p.k.).
8. Pokrzywdzonego, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się pokonać przeszkody, można przesłuchać w miejscu jego pobytu (art. 177 § 2 kpk).
9. W razie okazania innej osoby pokrzywdzonemu, może on domagać się, aby czynność tę przeprowadzono w sposób wyłączający możliwość jego rozpoznania przez osobę rozpoznawaną (art. 173 § 2 kpk).
10. Jeżeli czynności śledztwa nie będzie można powtórzyć na rozprawie, pokrzywdzony i jego przedstawiciel ustawowy, mogą być dopuszczeni do tej czynności, chyba że w razie zwłoki, zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu. Prokurator może także dopuścić pokrzywdzonego do udziału w innych czynnościach śledztwa lub dochodzenia (art. 316 § 1, art. 317§ 1 kpk, art. 325a § 2 kpk).
11. Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze ma obowiązek doręczenia pokrzywdzonemu odpisu postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych albo instytucji naukowej lub specjalistycznej oraz zezwala na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłego i zapoznaniu się z opinią (art. 318 kpk).
12. Pokrzywdzony w toku śledztwa lub dochodzenia może zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania świadka, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można go przesłuchać na rozprawie (art. 316 § 3 kpk).
13. Pokrzywdzony może żądać odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem. Na jego wniosek odpłatnie wydaje mu się kserokopię dokumentów z akt sprawy, a za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze może on otrzymać odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie (art. 156 § 2 i 5 kpk i art. 157 § 3 kpk).
14. Pokrzywdzony ma prawo otrzymać na swój koszt po jednej kopii zapisu dźwiękowego lub obrazu utrwalonej w ten sposób czynności procesowej (art. 147 § 4 kpk).
15. Pokrzywdzony, za zgodą prowadzącego postępowanie, może w toku tego postępowania przeglądać akta i sporządzać z nich odpisy, a także złożyć zażalenie na odmowę udostępnienia akt (art. 156 § 1 i 5 kpk, art. 159 kpk).
16. Pokrzywdzonemu przysługuje także prawo do wniesienia zażalenia na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia, naruszające jego prawa (art. 302 § 2 kpk).
17. Pokrzywdzony może złożyć wniosek lub wyrazić zgodę na złożony przez podejrzanego wniosek o skierowanie sprawy przez prokuratora do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między nim a podejrzanym (art. 23a § 1 kpk).
18. Pokrzywdzony może wnieść do sądu akt oskarżenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego (art. 55 § 1 i 2 kpk)
19. W razie umorzenia lub zawieszenia postępowania przygotowawczego, w którym zgłoszone było powództwo cywilne, pokrzywdzony, w terminie 30 dni od daty doręczenia postanowienia, może żądać przekazania sprawy sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych (art. 69 § 4 kpk).
20. W razie uchylenia lub zmiany tymczasowego aresztowania wobec podejrzanego na inny środek zapobiegawczy, prokurator powiadamia o tym niezwłocznie pokrzywdzonego, chyba że pokrzywdzony oświadczy, iż z takiego uprawnienia rezygnuje, o czym winien być wcześniej pouczony (art. 253 § 3 kpk).
Uprawnienia pokrzywdzonego w toku postępowania sądowego
1. W postępowaniu sądowym pokrzywdzony jest stroną jeżeli występuje w charakterze oskarżyciela posiłkowego lub prywatnego albo powoda cywilnego.
2. Pokrzywdzony po wniesieniu aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego, może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego złożyć oświadczenie, że chce działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 53 i 54 kpk) lub powoda cywilnego (art. 62 kpk). Jeżeli pokrzywdzony wystąpił z powództwem cywilnym w toku postępowania przygotowawczego, może żądać również jego zabezpieczenia. Na postanowienie co do zabezpieczenia roszczenia przysługuje zażalenie do sądu (art. 69 § 2 i 3 kpk).
3. Pokrzywdzony, jeżeli działa w charakterze strony, ma prawo składać wnioski dowodowe, zadawać pytania przesłuchiwanym osobom oraz złożyć apelację od wyroku. Jeżeli wyrok został wydany przez sąd okręgowy, a pokrzywdzony nie ustanowił pełnomocnika, apelacja powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata (art. 446 § 1 kpk).
4. Pokrzywdzony ma prawo wziąć udział w posiedzeniach sądu przed rozprawą w kwestii warunkowego umorzenia postępowania (art. 341 § 1 kpk), skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 343 § 5 kpk) oraz umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowania środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2 kpk), a także brać udział w rozprawie (art. 384 § 2 i 3 kpk).
5. Pokrzywdzony ma prawo sprzeciwić się wnioskowi oskarżonego o wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzania postępowania dowodowego (art. 387 § 2 kpk).
6. Pokrzywdzony ma prawo zwrócić się do sądu, aż do zakończenia pierwszego przesłuchania na rozprawie głównej (art. 49a kpk), z wnioskiem o orzeczenie w wyroku skazującym obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 kk).
7. Pokrzywdzony może złożyć wniosek o podjęcie postępowania warunkowo umorzonego (art. 549 kpk). Przysługuje mu również prawo uczestniczenia w posiedzeniu sądu w przedmiocie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego niezależnie od tego, kto złożył wniosek w tym przedmiocie (art. 550 § 2 kpk).
8. Pokrzywdzony, jeżeli działa w charakterze strony, ma prawo wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego (art.525 § 1 kpk) oraz złożenia wniosku o wznowienie postępowania (art.542 § 1 kpk). Kasacja i wniosek o wznowienie postępowania powinny być sporządzone i podpisane przez adwokata lub radcę prawnego (art. 526 § 2 i 545 § 2 kpk).
Uprawnienia pokrzywdzonego w toku postępowania wykonawczego
1. Pokrzywdzony ma prawo, po skierowaniu przez sąd orzeczenia do wykonania, złożyć wniosek o informowanie go o opuszczeniu zakładu karnego przez skazanego. W razie skorzystania z tego uprawnienia, odpowiednio, sędzia penitencjarny lub dyrektor zakładu karnego niezwłocznie zawiadamia pokrzywdzonego o zwolnieniu skazanego z zakładu karnego po odbyciu kary, o ucieczce skazanego z zakładu karnego, a także o wydaniu decyzji o udzieleniu skazanemu: przepustki, czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru lub bez konwoju funkcjonariusza Służby Więziennej albo asysty innej osoby godnej zaufania, przerwy w wykonaniu kary i warunkowego zwolnienia (art. 168a § 1 i 2 kkw).
2. W razie określenia sposobu podania wyroku do publicznej wiadomości przez sąd w postępowaniu wykonawczym, pokrzywdzony ma prawo wniesienia zażalenia na postanowienie w tym przedmiocie (art. 197 § 1 kkw).
3. Pokrzywdzonemu i jego rodzinie może zostać udzielona pomoc z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art. 43 § 8 pkt 1 kkw).