Czynniki rakotwórcze i mutagenne

Podstawowe definicje¹

czynnik chemiczny - każdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy, niezależnie od faktu, czy jest albo nie jest wytwarzany celowo lub jest albo nie jest wprowadzany do obrotu

Wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym stanowią²

substancje chemiczne spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze, mutagenne lub działanie szkodliwe na rozrodczość kategorii 1A lub 1B zgodnie CLP³ (zharmonizowana klasyfikacja zał. VI CLP tabela 3 + klasyfikacja przekazana w karcie charakterystyki)
mieszaniny zawierające substancje wymienione w pkt 1 w stężeniach powodujących spełnienie kryteriów klasyfikacji mieszaniny jako rakotwórczej, mutagennej lub działającej szkodliwe na rozrodczość kategorii 1A lub 1B zgodnie z CLP (klasyfikacja przekazana w karcie charakterystyki pkt 2 a która substancja/substancje spowodowały klasyfikację pkt 3)
czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy².

Poniżej linki do stron internetowych aktów prawnych oraz baz danych, pomocnych w ustaleniu substancji chemicznych, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym mutagennym i reprotoksycznych:

Rozporządzenie w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20240001126

informacje o substancjach reprotoksycznych: https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P14400132071346315291310&html_tresc_root_id=16487&html_tresc_id=300014658&html_klucz=16487&html_klucz_spis=16487

Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (Dz. U. UE. L. z 2006 r. Nr 396, str. 1 z późn. zm.).

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX%3A32006R1907

Tabela zharmonizowanych wpisów znajduje się w załączniku VI do rozporządzenia CLP

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/annex-vi-to-clp

Baza danych zawierająca informacje nt. klasyfikacji i oznakowania zgłoszonych i zarejestrowanych substancji

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/cl-inventory-database

Zachęcamy Państwa do zapoznania się z materiałami znajdującymi się na stronach internetowych z zakresu OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO:

Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy

https://oira.osha.europa.eu/pl/what-is-risk-assessment

https://osha.europa.eu/pl/tools-and-resources/oira

https://osha.europa.eu/en/themes/dangerous-substances

Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P49200117461553859050119

CHEMPYŁ - Baza wiedzy o zagrożeniach chemicznych

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P63600743061675847436286

Instytutu Medycyny Pracy imienia prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi

https://www.imp.lodz.pl/zaklad-bezpieczenstwa-chemicznego

Europejskiej Agencji Chemikaliów

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/cl-inventory-database

Najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy – pomiary^{4, 5}

najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń

Pracodawca zapewnia wykonanie badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia w środowisku pracy, nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności.

W przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym, mutagennym i reprotoksycznym, badania i pomiary wykonuje się:

co najmniej raz na sześć miesięcy - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym, mutagennym i reprotoksycznycznym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS;
co najmniej raz na trzy miesiące - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym, mutagennym i reprotoksycznycznym powyżej 0,5 wartości NDS.

jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i czynników o działaniu rakotwórczym, mutagennym i reprotoksycznycznym wykonanych w odstępie co najmniej sześciu miesięcy, nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów

W przypadku narażenia na pył zawierający azbest, badania i pomiary wykonuje się co najmniej raz na trzy miesiące - jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości NDS, częstotliwość ta może być zmniejszona do co najmniej raz na sześć miesięcy.

najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina

najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie - w przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego, dla którego została ustalona wartość NDSP, pracodawca wykonuje we własnym zakresie pomiary ciągłe stężenia tego czynnika za pomocą urządzeń lub z uwzględnieniem procedur spełniających wymagania określone w Polskiej Normie PN-EN 482 lub normie ją zastępującej.

Poniżej linki do stron internetowych aktów prawnych oraz baz danych, pomocnych w ustaleniu wartości NDS, NDSCh oraz NDSP

Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/cl-inventory-database

CHEMPYŁ - Baza wiedzy o zagrożeniach chemicznych

W przypadku gdy pomiary stężeń czynnika chemicznego, wykażą przekroczenie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, pracodawca niezwłocznie podejmie działania i środki zmierzające do zlikwidowania przekroczeń zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy i przepisami rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy¹.

Badania i pomiary chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, wykonuje się każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym, w procesie technologicznym lub w warunkach wykonywania pracy, które mogły mieć wpływ na zmianę poziomu emisji, poziomu narażenia albo wystąpiły okoliczności, które uzasadniają ich ponowne wykonanie⁵.

Rejestry i karty pomiarów^{2, 5}

Pracodawca prowadzi na bieżąco rejestr czynników szkodliwych dla zdrowia występujących na stanowisku pracy, którego wzór jest określony w załączniku nr 1 do rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Pracodawca wpisuje na bieżąco wyniki badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia do karty badań i pomiarów, której wzór jest określony w załączniku nr 2 do rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

W przypadku likwidacji zakładu pracy pracodawca niezwłocznie przekazuje rejestr oraz kartę właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu.

Pracodawca przechowują rejestr oraz karty przez okres 40 lat, licząc od daty ostatniego wpisu.

Pracodawca prowadzi rejestr prac², których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, zawierający następujące dane:

1) wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny, oraz wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania;

2) uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, o których mowa w pkt 1;

3) wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym mutagennym lub reprotoksycznym;

4) liczbę pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, w tym liczbę kobiet, zwanych dalej "pracownikami";

5) określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym powodujących narażenie, drogę i wielkość narażenia oraz czas jego trwania;

6) rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym.

Pracodawca prowadzi rejestr pracowników zatrudnionych przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym.

Wyżej wskazane rejestry, jeżeli:

dotyczą czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym pracodawca zobowiązany jest przechowywać przez okres 40 lat po ustaniu narażenia,
dotyczą substancji reprotpksycznych, nie będących jednocześnie czynnikami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym pracodawca zobowiązany jest przechowywać przez okres 5 lat po ustaniu narażenia,

a w przypadku likwidacji zakładu pracy - przekazać właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu.

Przekazanie informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym

Pracodawca zobowiązany jest do corocznego, w terminie do dnia 15 stycznia, przekazania do właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego oraz właściwego okręgowego inspektora pracy – informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym (druk według wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenie w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy).

Jednocześnie wskazujemy, iż na stronie internetowej Instytutu Medycyny Pracy imienia prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi znajdują się przydatne publikacje dot. tego zagadnienia:

„Zalecenia dla pracodawców i służb kontrolnych dotyczące prowadzenia wymaganych prawnie rejestrów czynników rakotwórczych lub mutagennych i narażonych na nie pracowników na poziomie zakładów pracy (2019 r.)”

https://www.imp.lodz.pl/centralny-rejestr-danych-o-narazeniu-na-substancje-chemiczne-ich-mieszaniny-czynniki-lub-procesy-technologiczne-o-dzialaniu-rakotworczym-lub-mutagennym-3075

Zachęcamy do zapoznania się z poniższymi materiałami:

„Pyły drewna z bezpieczeństwem i higieną pracy pracowników i służb związanych wytyczne dla pracodawców, pracowników i służb związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy” Stella Bujak-Pietrek, Renata Soćko, Katarzyna Konieczko, Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Joanna Jurewicz

https://www.imp.lodz.pl/zaklad-bezpieczenstwa-chemicznego

„Frakcja respirabilna krzemionki krystalicznej”, 95. Posiedzenie Międzyresortowej Komisji do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, Bezpieczeństwo Pracy

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P60600429261644998699865&html_tresc_root_id=11276&html_tresc_id=1080&html_klucz=54321&html_klucz_spis=&_prvPage=660

„Narażenie zawodowe na substancje rakotwórcze i mutagenne. Metody oznaczania wybranych substancji chemicznych. PORADNIK” Joanna Kowalska, Anna Jeżewska, Agnieszka Woźnica

Pdf - Kowalska poradnik-2019

Stanowisko Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN w sprawie wykonywania pomiarów podczas prac, w których powstaje frakcja respirabilna krzemionki krystalicznej, w odniesieniu do obowiązujących rozporządzeń: Ministra Zdrowia (Dz. U. 2020 poz. 197) oraz Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (Dz. U. 2018 poz. 1286 ze zm.)

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P45800220161531745318216&wydarzenia_wydarzenie_id=1043

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P60600329261644998652393

Europejska Sieć Krzemionki NEPSI (European Network for Silica): „Podręcznik dobrych praktyk dotyczący ochrony zdrowia pracowników poprzez prawidłowe przenoszenie i użytkowanie krzemionki krystalicznej i produktów, które ją zawierają”

https://guide.nepsi.eu/

Badania profilaktyczne: Narażenie na formaldehyd, Narażenie na pył zawierający wolną krystaliczną krzemionkę, Narażenie na pył nieorganiczny zawierający włókna azbestu, Narażenie na czynniki rakotwórcze - materiały edukacyjne dla lekarzy smp

https://npz.net.pl/badania-profilaktyczne/

Identyfikowanie grup ryzyka związanego z narażeniem na wytypowane substancje rakotwórcze

https://newapp.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P26800385591408696399667&html_tresc_root_id=21639&html_tresc_id=10277&html_klucz=21639&html_klucz_spis=

Multimedia i aplikacje mobilne 2022

https://newapp.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P61200119521647524599913&html_tresc_root_id=300013266&html_tresc_id=300013960&html_klucz=54321&html_klucz_spis=

Tekst ma wyłącznie charakter poglądowy i nie jest wiążący, został przygotowany na podstawie wybranych obowiązujących aktów prawnych, weryfikacja obowiązków lub zgodności produktów/wyrobów powinna odbywać się na podstawie obowiązujących przepisów prawa.

¹Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1488). https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20050110086

² Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy (Dz. U. poz. 1126) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20240001126

³ Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1)

⁴ Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. poz. 1286 z późn. zm.) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20180001286

⁵ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 419)

Autor: Ewa Tomal

Data: 30.10.2024 r.

Data zakończenia publikacji: bez ograniczeń czasowych