Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Poznaniu

Legionella pneumophila jest bakterią normalnie występującą w słodkowodnych stawach, strumieniach, jeziorach, szczególnie w naturalnych źródłach wody gorącej, strefach przybrzeżnych, nadmorskich oraz glebie. Bakterie wykrywano w instalacjach wodno-kanalizacyjnych hoteli, szpitali, domów opieki w prysznicach, głowicach natryskowych, podgrzewaczach, wannach typu jacuzzi, urządzeniach nawilżających i klimatyzacyjnych, zasobnikach ciepłej wody użytkowej oraz instalacjach wody ciepłej. Szczególnie niebezpieczne jest zasiedlanie przez te mikroorganizmy instalacji i urządzeń wytwarzających aerozole wodne.

Zachorowania wywołane zakażeniem bakteriami z rodzaju Legionella sp. określane są jako legionelozy, a najbardziej narażonymi na wystąpienie postaci płucnej legionelozy są mężczyźni w wieku 40-69 lat, kobiety w wieku 50-69 lat, a także – niezależnie od wieku – osoby o obniżonej odporności. W systemie nadzoru epidemiologicznego rejestrowane są zarówno przypadki choroby legionistów (tj. ostrej postaci zakażenia Legionella pneumophila przebie­gającej z zapaleniem płuc), jak i gorączki Pontiac, czyli łagodnej (grypopodobnej postaci zakażenia, przebiegającej bez zapalenia płuc).

Na przestrzeni ostatniej dekady, w latach 2014-2020, zapadalność na legionelozę kształtowała się na terenie miasta Poznania i powiatu poznańskiego na bardzo niskim poziomie (poniżej 1 przypadku na 100 tys. ludności), natomiast w latach 2021-2022 zwiększyła się do poziomu 1-2 przypadków na 100 tys. ludności. W roku 2023 odnotowano najwyższą, jak dotąd, wartość współczynnika zapadalności (3,7 na 100 tys. ludności). W I kwartale 2024 r. stwierdzono już 14 zachorowań (zapadalność na poziomie 1,42/100 tys. ludności; w analogicznym okresie roku ubiegłego odnotowano 4 przypadki – 0,41/100 tys.) (ryc. 1 i 2). Na podstawie danych Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób i dużej rozpiętości współczynnika zapadalności w krajach UE/EEA można wnioskować, że rzeczywista liczba zachorowań na legionelozę w Polsce jest niedoszacowana (przyjmuje się, że może być nawet trzykrotnie wyższa niż oficjalnie raportowana).

Z danych gromadzonych przez tutejszy organ wynika jednoznacznie, że obecnie najwięcej rejestrowanych zachorowań dotyczy mieszkańców osiedli mieszkaniowych (tzw. „blokowisk”) (ryc. 3). Chorują głównie osoby w wieku podeszłym (powyżej 75. roku życia), z wielochorobowością, a więc osoby z grup podwyższonego ryzyka zachorowania i ciężkiego przebiegu zakażenia Legionella pneumophila.

 

Ryc. 1. Zapadalność na chorobę legionistów w krajach UE/EEA, Polsce oraz w mieście Poznaniu i powiecie poznańskim w latach 2014-2023 (w przeliczeniu na 100 tys. ludności)

 

Ryc. 2. Zapadalność na legionelozę (tj. chorobę legionistów i gorączkę Pontiac łącznie) w Polsce oraz w mieście Poznaniu i powiecie poznańskim w latach 2014-2024 (w przeliczeniu na 100 tys. ludności)

* dane obejmują wyłącznie I kwartał 2024 r.

 

Ryc. 3. Zachorowania na chorobę legionistów w roku 2023 oraz w I kwartale roku bieżącego wg miejsca narażenia

 

Przyczyną skażenia wody bakteriami Legionella sp. jest niewłaściwa eksploatacja instalacji wody ciepłej oraz zbyt niskie stężenie związków dezynfekcyjnych. W celu zapobiegania kolonizacji systemów wodnych przez bakterie z rodzaju Legionella zaleca się utrzymywanie całej instalacji w czystości, niedopuszczanie do powstawania zastoin wody oraz biofilmu (tworzącego się na wewnętrznej powierzchni rur, który wpływa negatywnie na szybkość przepływu wody, powoduje zmniejszenie wymiany ciepła, a także jest rezerwuarem tych bakterii). Oprócz czyszczenia sieci zaleca się prowadzenie okresowej dezynfekcji termicznej bądź chemicznej przy zastosowaniu wysokich dawek środków dezynfekcyjnych. W przypadku występowania w instalacji wodociągowej ślepych odcinków należy je opróżnić lub zamknąć. 

Najistotniejszym parametrem w eksploatacji instalacji ciepłej wody użytkowej jest temperatura. Należy zwrócić uwagę, aby zachowana była właściwa izolacja pomiędzy przepływem wody ciepłej i zimnej. Zgodnie z zapisem § 120 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie^[1] instalacja wodociągowa ciepłej wody powinna umożliwiać uzyskanie w punktach czerpalnych wody o temperaturze nie niższej niż 55°C i nie wyższej niż 60°C, a także umożliwiać przeprowadzanie ciągłej lub okresowej dezynfekcji metodą chemiczną lub fizyczną (w tym okresowe stosowanie metody dezynfekcji cieplnej), bez obniżania trwałości instalacji i zastosowanych w niej wyrobów. Do przeprowadzenia dezynfekcji cieplnej niezbędne jest zapewnienie uzyskania w punktach czerpalnych temperatury wody nie niższej niż 70°C i nie wyższej niż 80°C.

^[1] (Dz. U. z 2022 r. poz. 1225)

Reżim temperaturowy obejmować powinien zarówno instalację peryferyjną - punkty czerpalne, jak i centralną - piony, przewody rozdzielcze, podgrzewacze i zasobniki ciepłej wody. Zaniedbania w konserwacji i nadzorze instalacji oraz niewłaściwa eksploatacja uniemożliwiają utrzymywanie odpowiedniej temperatury wody zimnej i ciepłej. Istotne jest utrzymanie temperatury ciepłej wody w podgrzewaczu na poziomie wyższym niż 60°C, w punktach czerpalnych co najmniej 50°C (rekomendowane 55°C), z kolei temperatura wody ciepłej cyrkulacyjnej powinna wynosić co najmniej 50°C. W przypadku wody zimnej jej temperatura w warunkach dystrybucji i magazynowania powinna być niższa niż 20°C.

Zaleca się również zapoznanie z opracowaniami zawierającymi wskazówki, które mogą pomóc zmniejszyć zagrożenie, jakie stanowią występujące w wodzie bakterie Legionella sp.:

• Bezpieczeństwo wodne w budynkach (dostępne na stronie internetowej GIS: https://www.gov.pl/web/gis/bezpieczenstwo-wodne-w-budynkach) – przetłumaczone na język polski opracowanie Światowej Organizacji Zdrowia z marca 2011 r. pt. „Water safety in buildings”, do którego Światowa Organizacja Zdrowia przyznała Głównemu Inspektoratowi Sanitarnemu prawa do tłumaczenia, opublikowania w formacie elektronicznym i nieodpłatnego rozpowszechniania.
• Zapobiegania zakażeniom bakteriami z rodzaju Legionella (dostępne na stronie internetowej GIS: https://www.gov.pl/web/gis/zapobieganie zakazeniom-bakteriami-z-rodzaju-legionella--zalecenia-dot-ponownego-otwierania-budynkow-uzytecznosci-publicznej-i-zamieszkania zbiorowego-po-wydluzonym-przestoju-lub-ograniczonej-eksploatacji2) – zalecenia dotyczące ponownego otwierania budynków użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego po wydłużonym przestoju lub ograniczonej eksploatacji – opracowanie przygotowane przez ekspertów Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego we współpracy z Głównym Inspektoratem Sanitarnym.  

Należy wskazać, iż przedmiotowe opracowania nie są źródłem powszechnie obowiązującego prawa, lecz mają charakter pomocniczy – stanowią zestawienie dobrych praktyk służących zapewnieniu bezpieczeństwa zdrowotnego wody w budynkach.

Ponadto nadzorując jakość ciepłej wody należy posiłkować się brzmieniem rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi ^[2], zgodnie z którym: 

^[2] (Dz. U. z 2017 r. poz. 2294)

• punkty pobierania próbek ciepłej wody do badań w celu wykrywania bakterii Legionella sp. muszą być wyznaczone przy uwzględnieniu miejsc wymienionych w § 4 ust. 5, w sposób pozwalający na ocenę wewnętrznej instalacji ciepłej wody,
• minimalna częstotliwość pobierania próbek ciepłej wody oraz procedury postępowania w zależności od uzyskanych wyników badania bakteriologicznego, są określone w części B załącznika nr 5.

W sytuacji wystąpienia skażenia instalacji wewnętrznej należy wdrożyć działania naprawcze, a próbki ciepłej wody w kierunku oznaczenia parametru =-Legionella sp. pobierać każdorazowo z tych samych wszystkich punktów czerpalnych. Procedury postępowania w zależności od wyników badania bakteriologicznego oraz minimalna częstotliwość pobierania próbek określone są w części B załącznika nr 5 do przedmiotowego rozporządzenia.

Badania należy wykonać w akredytowanym laboratorium, a próbki powinny być pobrane przez certyfikowanego próbkobiorcę.

Wykaz laboratoriów zewnętrznych o zatwierdzonym przez Państwową Inspekcję Sanitarną systemie jakości badań oraz laboratoriów Państwowej Inspekcji Sanitarnej, z terenu województwa wielkopolskiego, można znaleźć pod linkiem: https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/prowadzone-rejestry.

Ponadto dezynfekcja termiczna lub chemiczna powinna zostać przeprowadzona zawsze:

• w przypadku wyłączenia instalacji wodociągowej na dłużej niż 1 miesiąc,
• jeżeli instalacja wodociągowa lub jej część została wymieniona lub zabiegi konserwacyjne mogły prowadzić do jej zanieczyszczenia,
• w instalacji wodociągowej w miejscu przebywania osób, u których wystąpiło podejrzenie lub stwierdzono zachorowanie na legionelozę.