Czynniki rakotwórcze i mutagenne

Podstawowe definicje¹

czynnik chemiczny - każdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy, niezależnie od faktu, czy jest albo nie jest wytwarzany celowo lub jest albo nie jest wprowadzany do obrotu

Wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym stanowią²

substancje chemiczne spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B zgodnie CLP³ (zharmonizowana klasyfikacja zał. VI CLP tabela 3 + klasyfikacja przekazana w karcie charakterystyki)
mieszaniny zawierające substancje wymienione w pkt 1 w stężeniach powodujących spełnienie kryteriów klasyfikacji mieszaniny jako rakotwórczej lub mutagennej kategorii 1A lub 1B zgodnie z CLP (klasyfikacja przekazana w karcie charakterystyki pkt 2 a która substancja/substancje spowodowały klasyfikację pkt 3)
czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy².

Poniżej linki do stron internetowych aktów prawnych oraz baz danych, pomocnych w ustaleniu substancji chemicznych, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym:

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20120000890

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX%3A32006R1907

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/annex-vi-to-clp

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/cl-inventory-database

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P13800141641345795944292

Zachęcamy Państwa do zapoznania się z materiałami znajdującymi się na stronach internetowych z zakresu OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO:

Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy

https://oira.osha.europa.eu/pl/what-is-risk-assessment

https://osha.europa.eu/pl/tools-and-resources/oira

https://osha.europa.eu/en/themes/dangerous-substances

Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P17600564961351869251623&html_tresc_root_id=12125&html_tresc_id=12302&html_klucz=12125

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P49200117461553859050119

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P13800141641345795944292

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P63600743061675847436286

Instytutu Medycyny Pracy imienia prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi

https://www.imp.lodz.pl/zaklad-bezpieczenstwa-chemicznego

Europejskiej Agencji Chemikaliów

https://echa.europa.eu/pl/publications

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/cl-inventory-database

Najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy – pomiary^{4, 5}

najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń

Pracodawca zapewnia wykonanie badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia w środowisku pracy, nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności.

W przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary wykonuje się:

co najmniej raz na sześć miesięcy - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS;
co najmniej raz na trzy miesiące - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS.

jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wykonanych w odstępie co najmniej sześciu miesięcy, nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów

W przypadku narażenia na pył zawierający azbest, badania i pomiary wykonuje się co najmniej raz na trzy miesiące - jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości NDS, częstotliwość ta może być zmniejszona do co najmniej raz na sześć miesięcy.

najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina

najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie - w przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego, dla którego została ustalona wartość NDSP, pracodawca wykonuje we własnym zakresie pomiary ciągłe stężenia tego czynnika za pomocą urządzeń lub z uwzględnieniem procedur spełniających wymagania określone w Polskiej Normie PN-EN 482 lub normie ją zastępującej.

Poniżej linki do stron internetowych aktów prawnych oraz baz danych, pomocnych w ustaleniu wartości NDS, NDSCh oraz NDSP

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20180001286

https://echa.europa.eu/pl/information-on-chemicals/cl-inventory-database

https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P13800141641345795944292

W przypadku gdy pomiary stężeń czynnika chemicznego, wykażą przekroczenie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, pracodawca niezwłocznie podejmie działania i środki zmierzające do zlikwidowania przekroczeń zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy i przepisami rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

Badania i pomiary chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, wykonuje się każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym, w procesie technologicznym lub w warunkach wykonywania pracy, które mogły mieć wpływ na zmianę poziomu emisji, poziomu narażenia albo wystąpiły okoliczności, które uzasadniają ich ponowne wykonanie.

Rejestry i karty pomiarów^{2, 5}

Pracodawca prowadzi na bieżąco rejestr czynników szkodliwych dla zdrowia występujących na stanowisku pracy, którego wzór jest określony w załączniku nr 1 do rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Pracodawca wpisuje na bieżąco wyniki badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia do karty badań i pomiarów, której wzór jest określony w załączniku nr 2 do rozporządzenia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

W przypadku likwidacji zakładu pracy pracodawca niezwłocznie przekazuje rejestr oraz kartę właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu.

Pracodawca przechowują rejestr oraz karty przez okres 40 lat, licząc od daty ostatniego wpisu.

Pracodawca prowadzi rejestr prac², których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, zawierający następujące dane:

1) wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny, oraz wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania;

2) uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, o których mowa w pkt 1;

3) wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;

4) liczbę pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, w tym liczbę kobiet, zwanych dalej "pracownikami";

5) określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powodujących narażenie, drogę i wielkość narażenia oraz czas jego trwania;

6) rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

Przekazanie informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym

Pracodawca zobowiązany jest do corocznego, w terminie do dnia 15 stycznia, przekazania do właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego oraz właściwego okręgowego inspektora pracy – informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym (druk według wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenie w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy).

Jednocześnie wskazujemy, iż na stronie internetowej Instytutu Medycyny Pracy imienia prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi znajdują się przydatne publikacje dot. tego zagadnienia:

„Zalecenia dla pracodawców i służb kontrolnych dotyczące prowadzenia wymaganych prawnie rejestrów czynników rakotwórczych lub mutagennych i narażonych na nie pracowników na poziomie zakładów pracy (2019 r.)”

https://www.imp.lodz.pl/centralny-rejestr-danych-o-narazeniu-na-substancje-chemiczne-ich-mieszaniny-czynniki-lub-procesy-technologiczne-o-dzialaniu-rakotworczym-lub-mutagennym-3075

Zachęcamy do zapoznania się z poniższymi materiałami:

„Pyły drewna z bezpieczeństwem i higieną pracy pracowników i służb związanych wytyczne dla pracodawców, pracowników i służb związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy” Stella Bujak-Pietrek, Renata Soćko, Katarzyna Konieczko, Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Joanna Jurewicz

https://www.imp.lodz.pl/zaklad-bezpieczenstwa-chemicznego

„Pomiary podczas prac w narażeniu na frakcję respirabilną krzemionki krystalicznej powstającą w procesie pracy w odniesieniu do obowiązujących przepisów prawnych” Małgorzata Pośniak, Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy, 95. Posiedzenie Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN Czynników szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, 23 czerwca 2020 r. (prezentacja)

https://www.bing.com/ck/a?!&&p=efd61393aceac021JmltdHM9MTcwNjQ4NjQwMCZpZ3VpZD0zZDhiOTBiMS05ZmY4LTYwMTAtMzg4YS05ZjcxOWJmODYyZmImaW5zaWQ9NTIwMw&ptn=3&ver=2&hsh=3&fclid=3d8b90b1-9ff8-6010-388a-9f719bf862fb&psq=po%c5%9bniak+krzemionka+prezentacja&u=a1aHR0cHM6Ly93d3cuY2lvcC5wbC9DSU9QUG9ydGFsV0FSL2ZpbGUvOTAzODIvMjAyMDA3MTc5MzI0NCZDaGVtcHlsLUZSS0twcmV6ZW50YWNqYS5wZGY&ntb=1

„Narażenie zawodowe na substancje rakotwórcze i mutagenne. Metody oznaczania wybranych substancji chemicznych. PORADNIK” Joanna Kowalska, Anna Jeżewska, Agnieszka Woźnica

https://www.bing.com/ck/a?!&&p=262ffbaff5cf4d37JmltdHM9MTcwNjQ4NjQwMCZpZ3VpZD0zZDhiOTBiMS05ZmY4LTYwMTAtMzg4YS05ZjcxOWJmODYyZmImaW5zaWQ9NTQ1OQ&ptn=3&ver=2&hsh=3&fclid=3d8b90b1-9ff8-6010-388a-9f719bf862fb&psq=po%c5%9bniak+krzemionka+prezentacja&u=a1aHR0cHM6Ly93d3cuY2lvcC5wbC9DSU9QUG9ydGFsV0FSL2ZpbGUvOTA0NDkvS293YWxza2FfcG9yYWRuaWstMjAxOS5wZGY&ntb=1

¹Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1488).

² Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2235 z późn. zm.)

³ Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1)

⁴ Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. poz. 1286 z późn. zm.)

⁵ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 419)