Polska w Rosji

1.  Od Jałty do Sierpnia - korzenie oporu społecznego

W efekcie konferencji w Jałcie w lutym 1945 roku Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów. Komunistyczna ekipa pozostającą pod całkowitą kontrolą Moskwy  poddawała kraj coraz silniejszej ideologicznej presji. Pod hasłem nasilającej się walki klasowej represjonowano przeciwników politycznych, uderzono w szerokie warstwy społeczeństwa.

Próba narzucenia Polsce po II wojnie światowej systemu komunistycznego napotykała jednak na sprzeciw. Jego filarami była pozycja Kościoła katolickiego i religijność znacznej części społeczeństwa, siła prywatnego rolnictwa i długa tradycja oporu przeciwko obcym rządom, co wyróżniało Polskę na tle innych krajów obozu sowieckiego. Przed rokiem 1980 najważniejszymi aktami protestu były robotnicze strajki w latach 1956, 1970 i 1976 oraz rewolta środowiska inteligencko-studenckiego w roku 1968.

Kluczowym momentem był 1976, kiedy to po raz pierwszy w historii w państwie „demokracji ludowej” masowe protesty robotnicze brutalnie stłumione przez władze zostały wsparte przez zorganizowane środowisko inteligenckie. Powstały Komitet Obrony Robotników stał się jądrem i zaczynem polskiej opozycji demokratycznej.

Rolę katalizatora procesu budowy ruchu społecznego odegrał wybór Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową oraz wizyta papieża w Polsce w 1979 roku. Narastał potencjał zmian, który ujawnił się z całą mocą latem 1980 roku.

2.  Strajk!

Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych rządzona przez komunistów Polska pogrążała się w kryzysie społecznym i gospodarczym. Opozycja demokratyczna, poddawana represjom, dokumentowała niezliczone przypadki łamania praw obywatelskich. Sytuacja nabrzmiewała do wybuchu społecznego buntu, ale władze zdawały się lekceważyć niepokojące sygnały.

Latem 1980 fala strajków obiegła całą Polskę.

Radykalną zmianę sytuacji wprowadził strajk w Stoczni Gdańskiej im. Lenina -  symbolu krwawo stłumionych przez wojsko i milicję wystąpień robotniczych w grudniu 1970 roku. . Strajk przygotowała grupa działaczy nieuznawanych i represjonowanych przez władze Wolnych Związków Zawodowych, kierowana przez historyka i publicystę Bogdana Borusewicza, małżeństwo inżynierów Andrzeja i Joannę Gwiazdów, pielęgniarkę Alinę Pieńkowską, technika Andrzeja Kołodzieja oraz robotników - Lecha Wałęsę i Annę Walentynowicz.  Pod koniec sierpnia  w siedmiuset zakładach pracy w całym kraju strajkowało ogółem 700 tysięcy osób.

3. 21 postulatów

Oczy całej Polski zwrócone były na Gdańsk, centralne miejsce konfrontacji z komunistyczną władzą. 17 sierpnia Międzyzakładowy Komitet Strajkowy sformułował listę dwudziestu jeden postulatów. zredagowanych przez Bogdana Borusewicza. Nie ograniczały się do żądań ekonomicznych – dotyczyły uznania niezależnych związków zawodowych, przestrzegania praw i swobód, między innymi wolności słowa. Domagano się przywrócenia praw osobom zwolnionym z pracy po strajkach i studentom usuniętym z uczelni za przekonania. Żądano uwolnienia wszystkich więźniów politycznych ,zniesienia przywilejów milicji, służby bezpieczeństwa i aparatu partyjnego.

Zestaw postulatów był skonstruowany w mądry i przemyślany sposób. Nie był manifestacją przekonań i nie zawierał demagogii, lecz żądania nadające się do negocjacji. Siła strajku zmusiła władze do podjęcia rozmów. Strajkujących wsparła siedmioosobowa Komisja Ekspertów, na czele z Tadeuszem Mazowieckim i  Bronisławem Geremkiem. 21 postulatów wypisano na wielkiej drewnianej tablicy, którą zawieszono na bramie Stoczni. Stała się ona jednym z symboli sierpniowego protestu. W 2003 roku została wpisana na Listę Pamięci Świata UNESCO.

4.  Porozumienia Sierpniowe

31 sierpnia 1980 roku w Stoczni Gdańskiej podpisane zostało porozumienie, które stało się kamieniem milowym we współczesnej historii Polski i jednym ze zwiastunów przyszłego upadku systemu komunistycznego. Za stołem, zasiedli wicepremier rządu PRL Mieczysław Jagielski i przywódca strajku Lech Wałęsa. Jagielski w garniturze, w okularach z grubymi oprawkami, Wałęsa w marynarce i swetrze, wyposażony w ogromny długopis ozdobiony wizerunkiem Jana Pawła II. Bezpośrednią transmisję telewizyjną oglądała cała Polska. Większość Polaków zobaczyła po raz pierwszy Wałęsę - człowieka, który wkrótce stał się symbolem całego ruchu Solidarności.

Pierwszy punkt porozumienia stwierdzał, że działalność związków zawodowych w PRL nie spełniła oczekiwań pracowników, celowe jest zatem powołanie nowych, niezależnych związków zawodowych. Nowe związki miały przestrzegać zasad Konstytucji PRL, uznawać kierowniczą rolę PZPR w państwie i nie podważać systemu sojuszy międzynarodowych. Władze zapewniły, że zrewidują wyroki w procesach politycznych i zwolnią przetrzymywanych w więzieniu działaczy opozycji. Zagwarantowały także stopniową realizację większości żądań ekonomicznych z listy 21 postulatów.

5.  Solidarietà, Solidarity, Solidarité, Solidarität

Strajk a następnie podpisanie Porozumień Sierpniowych wzbudziło ogromne emocje na całym świecie. Nigdy w dziejach obszaru zdominowanego przez Związek Sowiecki nie doszło do tak masowego i dobrze zorganizowanego wystąpienia robotników przeciwko rządzącym. Sytuację w Gdańsku śledziły dziesiątki zachodnich dziennikarzy, agencje prasowe i stacje telewizyjne.

W większości krajów Zachodu rodzący się w Polsce ruch budził sympatię, nadzieje i entuzjazm. Już 18 sierpnia włoskie centrale związkowe CISL (Confederazione Italiana Sindicati dei Lavoratori), CGIL (Confederazione Generale Italiana del Lavoro) i UIL (Unione Italiana del Lavoro) ogłosiły deklarację popierającą polskich robotników, a następnie wysłały oficjalną delegację do Warszawy. We wrześniu z inicjatywy amerykańskiej centrali związkowej AFL-CIO (American Federation of Labor and Congress of Industrial Organizations) utworzone zostało specjalne konto ze środkami dla Solidarności. W tym samym czasie wizyty w Polsce złożyli przedstawiciele belgijskiej centrali ICFTU (International Confederation of Free Trade Unions), a grupa działaczy francuskiego związku CFDT (Confederation Democratique du Travail) zaprosiła Lecha Wałęsę do przyjazdu do Francji. Jednym z największych donatorów Funduszu „Solidarności”, który powstał z inicjatywy AFL-CIO, stały się centrale związków japońskich.

6.  Patron w Watykanie

Od początku ważną rolę odegrał Kościół katolicki i papież Jan Paweł II. W całej Polsce pamiętano słowa homilii podczas pierwszej papieskiej pielgrzymki do Ojczyzny w 1979 roku:  „Niech zstąpi Duch Twój! I odnowi oblicze ziemi!… Tej ziemi!”. Odczytywano je powszechnie nie tylko jako apel o odnowę religijną, ale także jako zachętę i wezwanie do budowania nowej rzeczywistości społecznej. Wydarzenia, jakie rozegrały się w sierpniu 1980 roku zdawały się wielu Polakom odpowiedzią na papieskie wołanie. Nikt z gromadzących się przed zamkniętą bramą strajkującego zakładu nie mógł przeoczyć, że umieszczono na niej portret Jana Pawła II.

Nadziei i siły w obywatelskim sprzeciwie wobec niesprawiedliwości panującej w kraju rządzonym przez komunistów, dodawali także księża zwani kapelanami „Solidarności”. Jednym z nich był ksiądz Jerzy Popiełuszko. Jego najbardziej znaną formą wsparcia opozycjonistów było comiesięczne odprawianie mszy w intencji Ojczyzny. Za swoją działalność zapłacił najwyższą cenę. W październiku 1984 r. został uprowadzony i zamordowany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. W roku 2010 papież Benedykt XVI beatyfikował księdza Popiełuszkę uznając go męczennikiem za wiarę.

7.  Eksplozja wolności

Podpisaniu Porozumień Sierpniowych i powstaniu Solidarności towarzyszyło wszechogarniające poczucie wolności. Entuzjazm objął bardzo liczne inne formy społecznej aktywności - podejmowanie inicjatyw kulturalnych, działalność oświatową, spontaniczne zrzeszanie się i otwarte głoszenie poglądów. Szczególnie intensywny wyraz zyskały wypowiedzi twórców i artystów. Jeszcze w czasie trwania strajku w Stoczni do Gdańska przyjechał Andrzej Wajda, Pod wpływem wydarzeń, których był świadkiem nakręcił  w ciągu kilku miesięcy, kultowego „Człowieka z żelaza”. Film został z entuzjazmem przyjęty na 34. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes, gdzie zdobył pierwszą w historii polskiej kinematografii nagrodę Złotej Palmy. Jesienią 1981 roku, korzystając z rozluźnienia cenzury, Krzysztof Kieślowski nakręcił Przypadek, film rozważający alternatywne wizje korzystania z wolności.

W atmosferę posierpniowej wolności wpisała się radość z powodu przyznania Literackiej Nagrody Nobla za rok 1980 Czesławowi Miłoszowi, wybitnemu poecie, którego nazwisko cenzura od lat usuwała z wszelkich publikacji. W wyniku sierpniowych ustaleń poza cenzurą ukazało się w 1981 roku łącznie ponad 3000 tytułów. Po długich negocjacjach władze przystały również na wydawanie przez Związek „Tygodnika Solidarność”, którego redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki, jeden z czołowych doradców Solidarności, później premier RP.

8.  I Zjazd Solidarności

I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” zgromadził w Gdańsku jesienią 1981  896 delegatów reprezentujących blisko 10 milionów członków Związku.

Zjazd był wielkim sukcesem związkowej demokracji. Stał się forum swobodnej i nieskrępowanej dyskusji i był sam w sobie obnażeniem słabości systemu władzy PRL, w którym o autentycznych wyborach i wolności debaty trudno było mówić. Udało się przyjąć odważny program reform politycznych i społecznych oraz wybrać krajowe władze Związku. Na czele Komisji Krajowej, po demokratycznych wyborach, stanął Lech Wałęsa.

Jednym z najważniejszych - a zapewne najbardziej znanym w świecie - dokumentem uchwalonym podczas pierwszej tury zjazdu Solidarności było „Posłanie do narodów Europy Wschodniej”. Uznawane wówczas przez część  za niepotrzebne prowokowanie ZSRR stało się w dzisiejszej ocenie historyków, jednym z najważniejszych przesłań ideowych, które po latach ułatwiło budowanie dobrych stosunków z odzyskującymi wolność sąsiadami Polski.

Na reakcję władz państwowych w Warszawie i Moskwie nie trzeba było długo czekać.

9.  Grudniowa konfrontacja

Jesienią 1981 roku nastroje społeczne w Polsce uległy pogorszeniu. Kraj pogrążał się w katastrofalnej sytuacji ekonomicznej. Wielu ludzi, którzy w Sierpniu wiązali z powstaniem Związku nadzieje na większy zakres wolności obywatelskich i na poprawę warunków bytowych, odczuwało zmęczenie i rozczarowanie.

Związek usiłował wymusić na władzy spełnienie minimalnych warunków, jednak po drugiej stronie trwały już przygotowania do przejęcia pełnej kontroli. Były one objęte tajemnicą, jednak nie dla  wąskiego grona przywódców Zachodu. Poinformował ich o nich oficer polskiego Sztabu Generalnego, płk Ryszard Kukliński, od lat współpracujący z CIA. Jego ostrzeżenia nigdy nie zostały przekazane kierownictwu Solidarności.

13 grudnia Rada Państwa wprowadziła stan wojenny na całym obszarze Polski. Na ulice miast wyjechało 1750 czołgów i 1400 pojazdów opancerzonych, pojawiły się wszędzie wojskowe patrole. Zawieszono działalność wszystkich organizacji, i związków zawodowych, w tym Solidarności, zakazano organizowania strajków i akcji protestacyjnych oraz zwoływania wszelkiego rodzaju zgromadzeń i manifestacji. Wprowadzono całkowita cenzurę W 52 ośrodkach internowania osadzono ogółem 10131 działaczy Solidarności. Tysiące ludzi zostało uwięzionych, w tym Lech Wałęsa. Wielu zapłaciło życiem i zdrowiem za walkę o wartości, jakie Solidarność wniosła do życia Polaków. 16 grudnia 1981 roku w trakcie pacyfikacji strajku w kopalni Wujek w Katowicach oddziały milicji zastrzeliły 9 górników.

Mimo brutalnych represji, nie udało się zniszczyć Solidarności. Jej przesłanie pozostało w umysłach Polaków i z całą mocą ujawniło się po ośmiu latach, w 1989 roku, gdy Polska stała się pierwszym krajem, w którym udało się obalić system komunistyczny.

10.  Polska – pierwszy kamień domina

Uderzenie, jakie władza zadała Solidarności i społeczeństwu 13 grudnia było bolesne, ale dało rządzącym jedynie złudzenie zwycięstwa. Podziemne struktury szybko się odbudowały. Znaczącym wzmocnieniem okazało się  przyznanie Pokojowej Nagrody Nobla Lechowi Wałęsie. Wyróżnienie podczas gali w Oslo odebrała 10 grudnia 1983 r. małżonka Lecha Wałęsy – Danuta wraz z synem. Sam nagrodzony nie zdecydował się na osobisty odbiór nagrody, obawiając się, że nie zostanie wpuszczony z powrotem do kraju.

Kryzys gospodarczy w Polsce dramatycznie się pogłębiał. Władze zdawały sobie sprawę, że bez pomocy Zachodu i bez rozwiązania problemu Solidarności skazane są na porażkę. Warunki do przeobrażeń ustrojowych stwarzała sowiecka pierestrojka. Strajki, jakie miały miejsce w maju i sierpniu 1988 roku wykazały rządzącym w Polsce, że alternatywą dla dialogu z Solidarnością może być wybuch społeczny o nieznanych konsekwencjach. Słabł aparat państwowy targany wewnętrznymi rozgrywkami.

W wyniku toczonych od jesieni 1988 rozmów, w lutym 1989 rozpoczęto obrady Okrągłego Stołu. Efektem dwumiesięcznych debat była m.in. zgoda na ponowną legalizację Solidarności, na utworzenie drugiej izby parlamentu i urzędu Prezydenta RP oraz na przeprowadzenie wyborów powszechnych, w których w wolnej grze wyborczej będą wybrane wszystkie 100 miejsc w Senacie i 35% miejsc w Sejmie. Wybory przeprowadzone 4 czerwca 1989 roku przyniosły dotkliwą klęskę rządzących. Kandydaci popierani przez Solidarność zdobyli 99 ze 100 miejsc w Senacie i wszystkie mandaty sejmowe z puli 35% przeznaczonej dla bezpartyjnych. 12 września 1981 roku nowy Sejm powołał Tadeusza Mazowieckiego na urząd szefa pierwszego niekomunistycznego rządu w powojennej historii Polski. 

11.  Efekt domina – kolejne państwa zyskują wolność

Zakończenie obrad Okrągłego Stołu, uznanie przez władze polskie i sowieckie wyników czerwcowych wyborów oraz stworzenie rządu Tadeusza Mazowieckiego wywołało efekt domina w całym obozie europejskich państw komunistycznych. Model wypracowany przez polskich negocjatorów utorował drogę do porozumień legalizujących opozycję, wolne media i wolne wybory w innych krajach.

Jeszcze w 1989 roku ogłoszono niepodległość Republiki Węgierskiej, mieszkańcy Berlina na oczach całego świata burzyli mur berliński, będący symbolem podziału Europy, lider Aksamitnej Rewolucji w Czechosłowacji, Vaclav Havel ogłosił niepodległość Czechów i Słowaków. Śladem Polski poszła Bułgaria tocząc rozmowy przy okrągłym stole, które zaowocowały wolnymi wyborom wiosną 1990 roku. W maju odbyły się również wolne wybory w Rumunii, chociaż doszło do nich w efekcie krwawych zamieszek, ofiarą których padł komunistyczny dyktator Nicolae Ceausescu wraz z małżonką. Agonia imperium sowieckiego trwała jeszcze dwa lata. Musiało dojść do nieudanego puczu w Moskwie i rozpadu ZSRR w grudniu 1991 roku, by można było uznać, że przewrócił się ostatni kamień światowego systemu komunistycznego.

12.  Polski gen solidarności

Solidarność słusznie kojarzona jest z ruchem wolnościowym zainicjowanym w 1980 roku. Potrzeba manifestowania solidarności widoczna jest jednak w polskiej historii zarówno poprzedzającej powstanie związku zawodowego, jak i we współczesnej i wolnej już Polsce, będącej członkiem Unii Europejskiej i NATO.

Polska aktywnie zaangażuje się w rozszerzanie strefy bezpieczeństwa i dobrobytu poza granice Unii Europejskiej, dzieląc się swoim doświadczeniami z procesu transformacji. To z inicjatywy Polski i Szwecji powstała unijna polityka Partnerstwa Wschodniego. Wyrazem solidarności jest także aktywny udział Warszawy w tzw. Procesie Berlińskim, mającym na celu zbliżenie do UE państw Bałkanów Zachodnich  – w tym organizacja szczytu tego formatu w Poznaniu w 2019 roku.

Polska aktywnie uczestniczy w misjach i operacjach cywilnych i wojskowych UE, ONZ, OBWE i NATO w niestabilnych i zapalnych rejonach świata, przyczyniając się do budowania stabilności, pokoju i bezpieczeństwa nie tylko w najbliższym sąsiedztwie, ale i na całym świecie.

W ramach pomocy rozwojowej Polska wspiera Białoruś, Etiopię, Gruzję, Kenię, Liban, Mjanmę, Mołdawię, Palestynę, Senegal, Tanzanię, Ugandę i Ukrainę, a także inne kraje na całym świecie. Polskie działania humanitarne skierowane są natomiast do państw dotkniętych klęskami żywiołowymi lub działaniami wojennymi bez względu na obszar geograficzny.

Wspierając innych w walce z COVID-19,  Polska wysłała znaczące ilości środków medycznych do Albanii, Armenii, Białorusi, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Gruzji, Kosowa, Hiszpanii, Jordanii, Kazachstanu, Macedonii Północnej, Mołdawii, San Marino, Serbii, Ukrainy i Włoch. Polscy lekarze i ratownicy uczestniczyli z kolei w misjach medycznych w Kirgistanie, Słowenii, Tadżykistanie, USA i we Włoszech, stawiając czoło pandemii. 

Wszystkimi, którzy zaangażowali się w pomoc potrzebującym kierowała stale żywa idea SOLIDARNOŚCI.