Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Rzeszowie

Czynniki rakotwórcze, mutagenne i reprotoksyczne (Carcinogenic, Mutagenic, toxic to Reproduction – CMR)

 

Substancje rakotwórcze (Carcinogenic), mutagenne (Mutagenic) lub działające szkodliwie na rozrodczość (toxic to Reproduction) czyli CMR należą do niebezpiecznych substancji chemicznych, które często stanowią zagrożenie dla pracownika w miejscu pracy. Substancje te klasyfikowane są na podstawie kryteriów określonych w rozporządzeniu nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 – rozporządzenie CLP (Dz. Urz. UE L 353.1 z 31.12.2008 ze zm.).

 

Rakotwórczość (kancerogenność) - właściwość czynnika chemicznego, fizycznego lub biologicznego, warunkująca wywołanie nowotworów u ludzi lub zwierząt. W praktyce właściwość tą można ustalić jedynie na podstawie udokumentowanej zależności między narażeniem na dany czynnik, a wzrostem częstości występowania nowotworów u narażonych ludzi lub zwierząt. Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia. Okres tego opóźnienia jest nazwany okresem latencji.

 

Mutagenność – dotyczy wszystkich substancji, które powodują zmiany w materiale genetycznym (DNA) głównie w komórkach rozrodczych u ludzi, które mogą zostać przekazane potomstwu.

 

Reprotoksyczność – oznacza niekorzystny wpływ na funkcje rozrodcze i płodność u dorosłych mężczyzn i kobiet oraz na rozwój potomstwa w następstwie narażenia na substancję lub mieszaninę.

 

Kategorie klasyfikacji substancji CMR wg. rozporządzenia CLP

 

Kategorie zagrożenia dla SUBSTANCJI RAKOTWÓRCZYCH
Kategoria 1 Substancje, co do których wiadomo lub istnieje domniemanie, że są rakotwórcze dla ludzi.	Kategoria 2 Substancje, co do których podejrzewa się, że są rakotwórcze dla ludzi.
Kategoria 1A: jeżeli ma potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi, przy czym dowody przemawiające za daną klasyfikacją opierają się przede wszystkim na danych dotyczących ludzi.
Kategoria 1B: zakłada, że ma potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi, przy czym klasyfikacja opiera się na badaniach przeprowadzonych na zwierzętach.

 

Mieszaninę klasyfikuje się jako substancję rakotwórczą, gdy co najmniej jeden składnik zaklasyfikowano jako substancję rakotwórczą kategorii 1A, kategorii 1B lub kategorii 2 i jest on obecny na poziomie równym lub wyższym od odpowiedniego ogólnego stężenia granicznego, odpowiednio dla kategorii 1A, kategorii 1B i kategorii 2, jak pokazano w poniższej tabeli.

 

	Ogólne stężenia graniczne powodujące klasyfikację mieszaniny jako RAKOTWÓRCZEJ:
Klasyfikacja mieszaniny	Rakotwórcza kat. 1A	Rakotwórcza kat. 1B	Rakotwórcza kat. 2
Rakotwórcza kat.1A	≥ 0.1%
Rakotwórcza kat. 1B		≥ 0.1 %
Rakotwórcza kat. 2			≥ 1.0%

 

 

Kategorie zagrożenia dla SUBSTANCJI MUTAGENNYCH
Kategoria 1 Substancje, co do których wiadomo, że wywołują dziedziczne mutacje lub które uważa się za wywołujące dziedziczne mutacje w komórkach rozrodczych u ludzi.	Kategoria 2 Substancje dające powody do niepokoju u ludzi z uwagi na możliwość wywołania dziedzicznych mutacji w komórkach rozrodczych u ludzi.
Kategoria 1A: substancje, co do których wiadomo, że wywołują dziedziczne mutacje w komórkach rozrodczych u ludzi.
Kategoria 1B: substancje, które powinno się uznać za wywołujące dziedziczne mutacje w komórkach rozrodczych u ludzi, gdzie dowody oparto na:  - pozytywnym wyniku/wynikach badań dziedzicznej mutagenności komórek rozrodczych ssaków in vivo;  - pozytywnym wyniku/wynikach badań mutagenności komórek somatycznych ssaków in vivo, w połączeniu z pewnymi dowodami na to, iż substancja może potencjalnie powodować mutacje komórek rozrodczych; - pozytywnych wynikach z badań wykazujących skutki mutagenne w komórkach rozrodczych u ludzi bez wykazywania, że są to zmiany dziedziczne.

 

Mieszaninę klasyfikuje się jako mutagenną, gdy co najmniej jeden składnik zaklasyfikowano jako mutagen kategorii 1A, kategorii 1B lub kategorii 2 i jest on obecny na poziomie równym lub wyższym od odpowiedniego ogólnego stężenia granicznego, odpowiednio dla kategorii 1A, kategorii 1B i kategorii 2, jak pokazano w poniższej tabeli.

 

	Limity stężeń granicznych powodujące klasyfikację mieszaniny jako MUTAGENNEJ:
Klasyfikacja:	Mutagenna kat. 1A	Mutagenna kat. 1B	Mutagenna kat. 2
Mutagen kat. 1A	≥ 0.1 %
Mutagen kat. 1B		≥ 0.1 %
Mutagen kat. 2			≥ 1.0%

 

 

Kategorie zagrożenia dla SUBSTANCJI DZIAŁAJĄCYCH SZKODLIWIE NA ROZRODCZOŚĆ
Kategoria 1 Substancje działające szkodliwie na rozrodczość u ludzi, lub co do których istnieje domniemanie, że działają szkodliwie na rozrodczość u ludzi.	Kategoria 2 Substancje, co do których podejrzewa się, że działają szkodliwie na rozrodczość u ludzi.
Kategoria 1A: substancje działające szkodliwie na rozrodczość, klasyfikacja substancji oparta jest w dużej mierze na dowodach z badań ludzi.
Kategoria 1B: substancje, co do których istnieje domniemanie, że działają szkodliwie na rozrodczość u ludzi, klasyfikacja oparta jest w dużej mierze na dowodach z badań przeprowadzonych na zwierzętach.

 

Mieszaninę klasyfikuje się jako substancję działającą szkodliwie na rozrodczość, gdy co najmniej jeden składnik zaklasyfikowano jako substancję działającą szkodliwie na rozrodczość kategorii 1A, kategorii 1B lub kategorii 2 i jest on obecny na poziomie równym lub wyższym od odpowiedniego ogólnego stężenia granicznego odpowiednio dla kategorii 1A, kategorii 1B i kategorii 2, jak pokazano w poniższej tabeli.

 

	Ogólne stężenia graniczne powodujące klasyfikację mieszaniny jako DZIAŁAJĄCEJ SZKODLIWIE NA ROZROZDCZOŚĆ:
Klasyfikacja:	Działająca szkodliwie na rozrodczość kat. 1A	Działająca szkodliwie na rozrodczość kat. 1B	Działająca szkodliwie na rozrodczość kat. 2
Mutagen kat. 1A	≥ 0.3 %
Mutagen kat. 1B		≥ 0.3 %
Mutagen kat. 2			≥ 3.0%

 

 

Elementy oznakowania, piktogramy, hasła ostrzegawcze, zwroty H

 

Czynniki rakotwórcze, mutagenne i reprotoksyczne (Carcinogenic, Mutagenic, toxic to Reproduction – CMR) Kategoria 1
Niebezpieczeństwo	Carc. 1A	H350: może powodować raka H350i: wdychanie może powodować raka
	Carc. 1B
	Muta. 1A	H340: może powodować wady genetyczne
	Muta. 1B
	Repr. 1A	H360 (H360F, H360D, H360Fd, H360Df, H360DF): może działać szkodliwie na płodność lub na dziecko w łonie matki
	Repr. 1B
Czynniki rakotwórcze, mutagenne i reprotoksyczne (Carcinogenic, Mutagenic, toxic to Reproduction – CMR) Kategoria 2
Uwaga	Carc. 2	H351: podejrzewa się, że powoduje raka
	Muta. 2	H341: podejrzewa się, że powoduje wady genetyczne
	Repr. 2	H361 (H361f, H361d, H361f,d) podejrzewa się, że działa szkodliwie na płodność lub na dziecko w łonie matki

 

Wyjaśnienia do oznaczeń dot. substancji reprotoksycznych:

H360: może działać szkodliwie na płodność lub na dziecko w łonie matki

Mała i duża litera „d” – dotyczą klasyfikacji substancji z uwagi na jej szkodliwe działanie na dziecko w łonie matki.

Mała i duża litera „f” – dotyczą klasyfikacji substancji z uwagi na jej szkodliwe działanie na płodność.

Duża litera oznacza kat.1, mała litera oznacza kat. 2.

Jeśli zwrot „H” posiada chociaż jedną dużą literę to cała substancja reprotoksyczna przyjmuje kat.1.

 

 

INFORMACJE DLA PRACODAWCY

 

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz.U.2023.1465 t.j.)

Pracodawca na mocy art. 222 ustawy jw. zobowiązany jest:

• w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, pracodawca zastępuje te substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub stosuje inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki;
• pracodawca rejestruje wszystkie rodzaje prac w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, określonymi w wykazie, które minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy określi, w drodze rozporządzenia, a także prowadzi rejestr pracowników zatrudnionych przy tych pracach.

 

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy (Dz.U.2024.1126), określa m.in:

• wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym i sposób ich rejestrowania;

• sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• wzory dokumentów dotyczących poziomu narażenia pracowników na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym oraz sposób przechowywania i przekazywania tych dokumentów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych;
• szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników zatrudnionych przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym.

 

Wykaz substancji chemicznych, mieszanin, czynników lub procesów technologicznych stanowią:

1) substancje chemiczne lub mieszaniny spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze, mutagenne lub reprotoksyczne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353.1 z 31.12.2008 z poźn. zm.), zwanego dalej "rozporządzeniem nr 1272/2008"

2) czynniki fizyczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym –– promieniowanie jonizujące.

3) procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym:

• produkcja auraminy,
• prace związane z narażeniem na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, obecne w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych,
• prace związane z narażeniem na pyły, dymy i aerozole tworzące się podczas wypalania i elektrorafinowania surówek miedziowo-niklowych,
• produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów,
• prace związane z narażeniem na pył drewna,
• prace związane z narażeniem na krzemionkę krystaliczną - frakcję respirabilną powstającą w trakcie pracy,
• prace związane z narażeniem przez skórę na działanie olejów mineralnych użytych wcześniej w silnikach spalinowych wewnętrznego spalania w celu smarowania i schładzania części ruchomych silnika,

• prace związane z narażeniem na spaliny emitowane z silników Diesla.

 

Pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub działających szkodliwie na rozrodczość obowiązany jest m.in. do:

• przeprowadzania badań i pomiarów, zgodnie z częstotliwością określoną w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2023.419 t.j.)

• prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;

• prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym kontrolę zdrowia związaną z oceną indywidualną pracownika w celu określenia stanu jego zdrowia w związku z narażeniem na działanie określonych czynników rakotwórczych, mutagenów lub substancji reprotoksycznych podczas pracy;

• przechowywania rejestru pracowników przez okres 40 lat po ustaniu narażenia dla substancji rakotwórczych i mutagennych i 5 lat po ustaniu narażenia dla substancji działających szkodliwie na rozrodczość; w przypadku likwidacji zakładu pracy – przekazanie właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu;

• informowaniu pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje chemiczne, ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych;

• zapewnia udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym lub ograniczających poziom tego narażenia; przeprowadzania okresowych szkoleń pracowników;

• informowania na bieżąco pracowników lub ich przedstawicieli o narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, a w przypadkach narażenia powstałego w wyniku awarii i innych zakłóceń procesu technologicznego lub w wyniku podejmowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicznościach - o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach zapobiegawczych, jakie już zostały podjęte lub będą podjęte w celu poprawy sytuacji;
• przekazywania informacji właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie do dnia 15 stycznia o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym.

Obowiązek zgłoszenia dotyczy substancji, mieszanin o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym klasyfikowanych wg rozporządzenia 1272/2008 jako kategoria 1A i/lub 1B, promieniowania jonizującego oraz procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym i mutagennym.

UWAGA:

od 26 lipca 2024 r. obowiązuje NOWY WZÓR FORMULARZA „Informacja o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym”.

 

 

Pracodawca prowadzi rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, zawierający następujące dane:

• wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny, oraz wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników wraz z podaniem wielkości produkcji lub stosowania;
• uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
• wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• liczbę pracowników zatrudnionych przy wyżej wymienionych pracach, z podziałem na liczbę pracowników zatrudnionych przy pracach w stężeniach do 0,1 (włącznie) wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS), określonego w przepisach wydanych na podstawie art. 228 § 3 Kodeksu pracy, i pozostałych pracowników, z uwzględnieniem płci;
• określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym występujących na stanowisku pracy, drogi i poziomu narażenia na ich działanie oraz czasu trwania tego narażenia;
• rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym.

 

Pracodawca prowadzi rejestr pracowników zatrudnionych przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym., który zawiera:

• datę wpisu do rejestru;
• imię, nazwisko pracownika oraz jego stanowisko pracy;
• numer PESEL, a w przypadku jego braku - numer dokumentu potwierdzającego tożsamość.

 

Dane z obu rejestrów są udostępniane:

• lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, których dane dotyczą;
• lekarzom uprawnionym do orzekania w zakresie chorób zawodowych określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 237 § 1 pkt 3-6 i § 1¹ Kodeksu pracy;
• pracownikom - w zakresie informacji, które dotyczą ich osobiście, oraz przedstawicielom pracowników - w zakresie anonimowych informacji zbiorowych;
• organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz Wojskowej Inspekcji Sanitarnej w związku z postępowaniem w zakresie chorób zawodowych prowadzonym w zakresie określonym w przepisach wydanych na podstawie art. 237 § 1 pkt 3-6 i § 1¹ Kodeksu pracy;
• podmiotom wykonującym na podstawie odrębnych przepisów nadzór nad realizacją zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników.