Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Warszawie

Święto zainicjowała Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 1982 r. dla upamiętnienia odkrycia przez Roberta Kocha bakterii, które wywołują gruźlicę. To choroba zakaźna, wywołana przez prątki wchodzące w skład Mycobacterium tuberculosis complex. Zmiany gruźlicze mogą występować w różnych narządach ciała, ale najczęstszą postacią jest gruźlica płuc. Prątkujący chorzy na gruźlicę płuc stanowią źródło zakażenia dla osób ze swego otoczenia. Na świecie gruźlica jest jednym z najważniejszych wyzwań zdrowia publicznego.

W 2021 r. (ostatnie kompletne dane) na świecie na gruźlicę zachorowało, zgodnie z szacunkami Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) 10,6 mln osób: 6 mln mężczyzn; 3,4 mln kobiet i 1,2 mln dzieci. Liczba zachorowań wykrytych i wpisanych do raportów była znacznie mniejsza – 6,4 mln. Istnieje przypuszczenie, że u 3 mln osób gruźlica nie została zdiagnozowana i nie była leczona. A ta choroba nadal pozostaje jednym z najgroźniejszych zabójców zakaźnych na świecie.

Przed początkiem pandemii COVID-19 gruźlica była na świecie główną przyczyną zgonów spowodowanych przez pojedynczy czynnik zakaźny. Najczęstszą postacią gruźlicy jest gruźlica płuc, ale choroba może rozwijać się również w innych narządach ciała.

Liczba nowych zachorowań zwiększyła się w 2021 roku w porównaniu z rokiem 2020 (5,8 mln). Ten wzrost zachorowań jest oznaką częściowej naprawy szkód wyrządzonych przez pandemię COVID-19. W 2020 roku z powodu destrukcyjnego wpływu pandemii na systemy zdrowotne krajów nastąpił blisko 20% spadek liczby odnotowanych przypadków gruźlicy. Największe różnice między liczbą przypadków gruźlicy wykrytych przed pandemią i w roku 2021 wystąpiły w Indiach, Indonezji i na Filipinach. Wzrost liczby chorych na gruźlicę pozostających bez leczenia spowodował przyrost liczby zgonów z powodu gruźlicy. W 2021 roku na gruźlicę zmarło 1,5 mln chorych; w 2019 roku 1,4 mln.

Na świecie liczba chorych na trudną do wyleczenia gruźlicę wywołaną przez prątki oporne na dwa najsilniejsze leki przeciwprątkowe wynosiła w 2021 roku 450 tys.

Dwie trzecie chorych na gruźlicę na świecie to mieszkańcy 8 krajów (Indie, Chiny, Indonezja, Filipiny, Pakistan, Nigeria, Bangladesz, RPA). Szacuje się, że od 2000 roku globalne wysiłki na rzecz walki z gruźlicą uratowały życie 66 milionów istnień ludzkich.

W 2021 roku w 29 krajach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) (Islandia nie podała danych o poszczególnych przypadkach) zgłoszono 33 520 przypadków gruźlicy, zapadalność na gruźlicę wynosiła 7,4 na 100 000 ludności. Zapadalność na gruźlicę zmniejsza się od 5 lat we wszystkich krajach UE/EOG. Największy spadek zapadalności stwierdzono w Bułgarii, Chorwacji, na Litwie, w Grecji i na Węgrzech (>15%).

W 2021 r. mężczyźni chorowali na gruźlicę dwukrotnie częściej niż kobiety. W tym samym roku dzieci do lat 15 stanowiły 3,5% ogółu chorych. Największą zapadalność na gruźlicę wśród dzieci odnotowano w Rumunii (9,2 na 100 000 u dzieci w wieku do 4 lat).

W Polsce w 2021 roku zarejestrowano 3 704 zachorowania na gruźlicę, czyli 316 przypadków gruźlicy więcej niż w roku poprzednim i 3 838 przypadków mniej w porównaniu z rokiem 2012. Zapadalność na gruźlicę wszystkich postaci wynosiła w 2021 roku 9,7 na 100 000 ludności i była większa o 10,2% w porównaniu z rokiem 2020 (8,8), oraz mniejsza o 50,5% w porównaniu z rokiem 2012, w którym współczynnik zapadalności wynosił 19,6 na 100 000 ludności.

W Polsce najwyższa zapadalność na te chorobę utrzymuje się od lat głównie w województwie lubelskim, mazowieckim i świętokrzyskim.

Już wiadomo ze wstępnych szacunków, że w 2022 roku liczba zarejestrowanych przypadków gruźlicy i zapadalność wzrosła w porównaniu z rokiem 2021, co świadczy prawdopodobnie o ustępowaniu niekorzystnego wpływu pandemii COVID-19 na wykrywanie i zgłaszanie nowych zachorowań.  

W 2021 roku najczęstszą postacią gruźlicy była gruźlica płuc, która stanowiła 95,9% wszystkich zachorowań. Zarejestrowano 3 553 przypadki gruźlicy płuc, co oznacza, że współczynnik zapadalności wyniósł 9,3 przypadki na 100 000 ludności.

Chorzy tylko na pozapłucną postać gruźlicy (151 przypadków) stanowili 4,1% ogółu chorych na gruźlicę w Polsce w 2021 roku. Trzy osoby zachorowały na gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. Nie zarejestrowano zachorowań na tę postać gruźlicy w grupie dzieci i młodzieży.

W 2021 roku zapadalność na gruźlicę była tym większa, im starsza była grupa wieku, ale tylko do wieku 45-64 lata. Współczynnik zapadalności wynosił od 0,6 wśród dzieci do 14 roku życia do 15,8 u osób w wieku od 45 do 64 lat. U osób w wieku 65 lat i starszych współczynnik zapadalności wynosił 11,7 na 100 000. Chorzy w wieku od 45 do 64 lat stanowili największy odsetek ogółu chorych na gruźlicę (42,6%). Znaczne różnice współczynników zapadalności na gruźlicę między województwami, obserwowane od lat, wystąpiły także w roku 2021.

Wykryto 37 przypadków gruźlicy u dzieci do 14 roku życia, co stanowiło 1,0% ogółu zachorowań i 51 zachorowań na gruźlicę wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat, zapadalność 2,8 na 100 000.

W 2021 roku, podobnie jak w latach poprzednich, zapadalność na gruźlicę wśród mężczyzn w Polsce była większa niż u kobiet. Zarejestrowano 2 690 przypadków gruźlicy u mężczyzn (14,6 / 100 000 i 1 014 u kobiet (5,1/ 100 000). Przypadki gruźlicy u mężczyzn stanowiły 72,6 ogółu zachorowań. Największa różnica zapadalności między mężczyznami a kobietami występowała u osób w wieku od 55 do 59 lat oraz w wieku 60 do 64 lat.

Wśród chorych na gruźlicę zarejestrowanych w 2021 roku było 132 (116) cudzoziemców, w większości – 98 osób – w wieku od 20 do 44 lat. Przypadki gruźlicy u cudzoziemców stanowiły 3,6% wszystkich zachorowań. Największą grupę – 68 osób – stanowili przybysze z Ukrainy; drugą co do liczebności grupą byli Hindusi (15 chorych), następnie Gruzini i Wietnamczycy (po 7 chorych). Cudzoziemcy, u których rozpoznano gruźlicę, przybyli do Polski z 25 krajów świata. W 2022 roku liczba cudzoziemców chorujących na gruźlicę w Polsce wzrosła do 269, obywateli Ukrainy do 175.

W 2020 roku gruźlica była przyczyną zgonu 474 osób w Polsce. Współczynnik umieralności wynosił 1,2 na 100 000 ludności, tzn. tyle, co w roku 2019.

Nie odnotowano żadnego zgonu na gruźlicę u dzieci i u młodzieży. W ostatnich latach zarejestrowano tylko jeden przypadek zgonu z powodu gruźlicy u dzieci (w 2016 roku).

W 2020 roku liczba mężczyzn zmarłych w Polsce z powodu gruźlicy - 379 osób była czterokrotnie większa niż kobiet – 95 osób.

Najważniejszym działaniem w walce z gruźlicą jest szybkie wykrywanie i skuteczne leczenie choroby. Większość osób chorych na gruźlicę wywołaną przez prątki wrażliwe na leki osiąga sukces leczenia. Gorsze wyniki uzyskuje się u chorych na MDR-TB (MDR-TB to gruźlica wywołana przez prątki, które uodporniły się na dwa najskuteczniejsze leki przeciwprątkowe: izoniazyd i ryfampicynę. W wyniku tego gruźlicę MDR trzeba leczyć innymi lekami, tzw. lekami dodatkowymi.) Proces leczenia jest dłuższy, droższy i trudniejszy, choć szanse na wyleczenie osób chorych na tę postać gruźlicy znacząco wzrosły w ostatnich latach.

Badania molekularne, stale doskonalone, pozwalają na szybkie wykrywanie prątków i sprawdzenie, czy drobnoustroje są wrażliwe na leki. Wprowadzono nowe leki przeciwprątkowe, które umożliwiły skrócenie czasu leczenia gruźlicy wielolekoopornej do 6 miesięcy. Poprawia się także skuteczność leczenia tej groźnej postaci choroby. Wykorzystanie sztucznej inteligencji pozwala czytać badania radiologiczne płuc i rozpoznać zmiany, które mogą być skutkiem gruźlicy. Pozwala także na szybkie badania osób z grup ryzyka choroby. Od lat trwają badania nowych szczepionek przeciwko gruźlicy. Wprowadzenie szczepionki bardziej skutecznej niż szczepionka BCG poprawi sytuację epidemiologiczną gruźlicy.

***

Jak dochodzi do zakażenia gruźlicą?

Panuje przekonanie, że gruźlica jest chorobą ludzi biednych i bezdomnych, jednak to nie jest prawda. Może na nią zachorować praktycznie każdy, choć oczywiście osoby, które nie dbają o higienę, są bardziej narażone na zachorowanie, gdyż sprzyja to łatwiejszemu wniknięciu drobnoustrojów do organizmu.

Choroba bardzo rzadko ma gwałtowny początek: rozwija się powoli, a we wczesnych stadiach nie występują typowe objawy. Gruźlica jest  przenoszona  drogą kropelkową podczas kaszlu, plucia czy kichania. Do infekcji dochodzi w przypadku długiego i bliskiego kontaktu z zakażoną osobą.  Większość przypadków gruźlicy przestaje być zaraźliwa po około dwóch tygodniach leczenia.

Gruźlicę można stwierdzić poprzez:

• Test skórny
• Prześwietlenie klatki piersiowej
• Badania plwociny (flegmy)
• Badania krwi lub moczu.

Jak objawia się gruźlica?  Do objawów choroby należą:

• Gorączka i nocne poty
• Kaszel (utrzymujący się zwykle dłużej niż 3 tygodnie)
• Utrata wagi
• Krwioplucie (krew w plwocinach) w każdym momencie

Najczęstsze objawy gruźlicy:

• kaszel utrzymujący się co najmniej 3 tygodnie bez poprawy
• gorączka
• nocne poty
• osłabienie i łatwe męczenie się
• brak apetytu
• utrata wagi ciala
• krwioplucie
• bóle klatki piersiowej
• duszność

Osoby chore na gruźlicę mogą mieć wszystkie lub tylko niektóre z wymienionych niżej objawów. Zdarza się, że jedynym objawem gruźlicy jest kaszel. Gruźlica pozapłucna powodować może objawy ogólnoustrojowe i objawy zależne od miejsca choroby.

Mając którykolwiek z objawów, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza.

Kto jest najbardziej zagrożony zachorowaniem na gruźlicę?

• Osoby, w których otoczeniu są lub były osoby chore na gruźlice.
• Osoby niedożywione, przemęczone, wyczerpane fizycznie i umysłowo – żyjące w stresie.
• Dzieci poniżej 5 r. ż.
• Osoby, które mają choroby obniżające odporność organizmu - chorzy na nowotwory, cukrzycę i zakażeni HIV,
• Osoby nadużywające alkoholu i palący papierosy.

Jakie badania wykona lekarz, aby rozpoznać gruźlicę?

• Badanie radiologiczne klatki piersiowej, by sprawdzić, czy masz zmiany w płucach
• Badania plwociny, by sprawdzić, czy w plwocinie, którą wykrztuszasz obecne są prątki
• Jeżeli nie wykrztuszasz plwociny, mogą być zlecone inne badania

Jak zmniejszyć ryzyko zakażenia gruźlicą?

1. Noś maseczki zakrywające nos i usta
2. Jeśli nie masz maseczki to w czasie kaszlu i kichania zakrywaj nos i usta chusteczką jednorazową, bądź kichaj lub kaszl w zgięcie łokciowe.
3. Odkrztuszaj z dala od innych do chusteczki jednorazowej, którą od razu wyrzuć do kosza.
4. Podczas rozmowy unikaj mówienia prosto w twarz rozmówcy.
5. Jeśli ktoś w Twoim otoczeniu kaszle nie zasłaniając ust, odsuń się jak najdalej, odwróć głowę lub wyjdź do innego pomieszczenia.
6. Upewnij się, że osoba opiekująca się Twoim małym dzieckiem nie ma przewlekłego kaszlu lub innych niepokojących objawów.
7. Często wietrz pomieszczenia, w których przebywasz z innymi osobami, jeśli to możliwe.

Czy za leki na gruźlicę trzeba płacić?

Wszystkie działania mające na celu zapobieganie, wykrywanie i leczenie gruźlicy są bezpłatne dla wszystkich osób przebywających w Polsce, także dla uchodźców. Wszystkie leki przeciwprątkowe, także w leczeniu gruźlicy wielolekoopornej, są dla chorych na gruźlicę bezpłatne. Również leczenie szpitalne i ambulatoryjne chorych na gruźlicę jest bezpłatne.

Czy gruźlica jest wyleczalna?

Gruźlica płuc jest całkowicie i trwale uleczalna, jeśli jest wcześnie wykryta i prawidłowo leczona.

U większości ludzi zakażonych nie dochodzi na szczęście do rozwoju choroby, a jedynym objawem przebytego zakażenia jest dodatni odczyn tuberkulinowy lub dodatni wynik testu IGRA.

W Polsce chorują głownie osoby dorosłe, które miały styczność z chorobą w młodości, a zachorowanie należy wiązać z obniżoną odpornością. Rzadko występują zachorowania u dzieci oraz młodzieży dzięki szczepieniom.

Szczepienie przeciw gruźlicy

Szczepionka BCG przeciw gruźlicy jest jedną z najstarszych znanych szczepionek. Stosowana jest od 100 lat. Największą korzyścią ze szczepienia BCG jest znaczna redukcja ryzyka najcięższych postaci gruźlicy (gruźlica rozsiana i gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) i znacznie zmniejsza ryzyko jakiegokolwiek zachorowania na tę chorobę u dzieci. Nie stosujemy tej szczepionki u dorosłych.

Od wielu lat prowadzone są intensywne badania opracowania nowej szczepionki przeciw gruźlicy. Z danych z sierpnia 2020 roku wynika, że na różnych etapach badań klinicznych jest obecnie 14 różnych preparatów szczepionkowych.

Cel Światowej Organizacji Zdrowia, przedstawiony w “End TB Strategy” to zmniejszenie do 2030 roku liczby zgonów z powodu gruźlicy na świecie o 90% w porównaniu z rokiem 2015 oraz globalne obniżenie w tym czasie o 80% zapadalności na gruźlicę. Do poprawy sytuacji epidemiologicznej gruźlicy mogą przyczynić się nowe leki, które pozwalają skrócić czas leczenia gruźlicy i zwiększają skuteczność terapii. W ramach planowanych działań priorytetem jest opracowanie bezpiecznej szczepionki, która zmniejszy ryzyko zakażenia się prątkiem gruźlicy.

Prawny obowiązek zgłaszania przypadków gruźlicy

W Polsce dane o przypadkach zachorowań na gruźlicę są gromadzone w Krajowym Rejestrze Zachorowań na Gruźlicę. Istnieje też prawny obowiązek zgłaszania tej choroby, zgodnie z ustawą z 5 grudnia 2008 r. o zwalczania zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.

Państwowa Inspekcja Sanitarna nakłada na lekarzy obowiązek zgłoszenia podejrzenia lub potwierdzonego zachorowania na gruźlicę do właściwej terenowo powiatowej stacji sanitarno-epidemiologicznej. Zgłoszenie przypadku gruźlicy powinno nastąpić w ciągu 24 godzin od rozpoznania lub podejrzenia choroby.

Wykorzystano: Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc; dr hab. n. med. Maria Korzeniewska-Koseła, prof. IGiChP; Zakład Epidemiologii i Organizacji Walki z Gruźlicą.

Więcej informacji na ten temat:

https://www.igichp.edu.pl/2023/03/19/swiatowy-dzien-gruzlicy-2023/

https://www.who.int/campaigns/world-tb-day/2023

https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/gruzlica/

https://szczepienia.pzh.gov.pl/swiatowy-dzien-gruzlicy/

(IGiCHP, NIZP-PZH-PIB, UNESCO, WHO)

(jn)