Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Warszawie

Objawy

Choroba rozpoczyna się gorączką, bólem gardła, trudnościami w połykaniu oraz powiększeniem węzłów chłonnych. Widoczne zmiany powstają w miejscu kolonizacji bakterii, czyli w gardle, na migdałkach podniebiennych, w krtani, rzadziej w nosie, na spojówkach i błonach śluzowych narządów płciowych.
W miejscach wniknięcia do organizmu bakterie wywołują martwicę tkanek, tzw. pseudobłony (błony rzekome) mające postać szarych, półprzezroczystych lub czarnych nalotów, krwawiących przy próbie oderwania. Razem z powiększającymi się szyjnymi węzłami chłonnymi i obrzękiem szyi te objawy mogą dość szybko prowadzić do zwężenia światła gardła i krtani, oraz zgonu w wyniku niewydolności oddechowej lub zatrzymania krążenia.
Maczugowce błonicy wydzielają silną toksynę błoniczą, która rozprzestrzeniając się w organizmie, może prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu wielu narządów, tj. zapalenia mięśnia sercowego, martwicy cewek nerkowych. Mogą również wystąpić powikłania neurologiczne, takie jak porażenie podniebienia i tylnej ściany gardła, porażenie mięśni odpowiedzialnych za ruchy gałek ocznych, porażenia kończyn i mięśni twarzy.
Ze względu na patofizjologię choroby wyróżnia się następujące rodzaje błonicy:

• błonica gardła – jest to najczęstsza postać choroby. Objawia się bólem gardła o miernym nasileniu, trudnościami w połykaniu, zaburzeniami mowy, obecnością białawo-szarych nalotów w gardle, gorączką oraz powiększeniem i bolesnością węzłów chłonnych szyi. Przy próbie usunięcia nalotów obecnych na śluzówkach gardła dochodzi do krwawienia. Może dojść do zaburzeń rytmu serca na skutek zmian zapalnych mięśnia sercowego;
• błonica krtani – zwana także dławcem lub krupem prawdziwym, występuje najczęściej u małych dzieci, które nie były zaszczepione. W przebiegu choroby dochodzi do obrzęku i zwężenia szpary głośni oraz nalotów na strunach głosowych, co prowadzi do wystąpienia nasilającej się duszności i problemów z oddychaniem. Występuje także charakterystyczny szczekający kaszel, chrypka przechodząca w bezgłos oraz nadmierne ślinienie. Nieleczona błonica krtani może prowadzić do zgonu na skutek uduszenia;
• błonica nosa – należy do lżejszych postaci choroby, charakteryzuje się obecnością zazwyczaj jednostronnych zmian na powierzchni błony śluzowej nosa, którym towarzyszy wyciek wydzieliny o charakterze śluzowo-krwistym lub krwisto-ropnym oraz nadżerki na wardze górnej. Błonica nosa jest chorobą przewlekłą, a proces zdrowienia długotrwały;
• błonica ucha, skóry – należą do rzadkich postaci klinicznych błonicy.  

Nietoksyczne szczepy maczugowców błonicy powodują jedynie zmiany miejscowe dotyczące uszkodzonej skóry czy błon śluzowych narządów płciowych (np. błonica skóry, błonica pępka, błonica narządów płciowych).

Błonica należy do chorób zagrażających życiu chorego.
Zgony w przebiegu błonicy występują zazwyczaj w wyniku uduszenia na skutek zamknięcia światła dróg oddechowych (niewydolność oddechowa)  lub zatrzymania pracy serca (niewydolność krążenia).

Drogi zakażenia

Zawsze człowiek chory lub zdrowy nosiciel, rzadko zwierzę. Ponieważ maczugowce błonicy znajdują się w wydzielinie błon śluzowych oraz na skórze (np. na rękach po kichaniu) choroba szerzy się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z chorym, nosicielem, ozdrowieńcem jak również pośrednio przez kontakt z zanieczyszczonymi przez te osoby przedmiotami.

Zapobieganie

Błonicy można skutecznie zapobiegać przez stosowanie szczepień ochronnych. Przed wprowadzeniem obowiązkowych szczepień przeciwko błonicy odnotowywano 40 tys. zachorowań i 3 tys. zgonów rocznie. Obecnie przypadki błonicy w Europie występują sporadycznie. Występowanie błonicy jest natomiast możliwe nadal w krajach, w których nie wprowadzono lub zaniedbano szczepienia, występuje przeludnienie i towarzyszące temu złe warunki sanitarne.

Wskazania do szczepienia przeciw błonicy

Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO), szczepienie przeciwko błonicy należy do szczepień obowiązkowych u wszystkich dzieci i młodzieży do ukończenia 19 roku życia.
Szczepienie przeciwko błonicy jest szczepieniem wielodawkowym. Zgodnie z aktualnym PSO, każde dziecko powinno zostać zaszczepione 4 dawkami szczepionki zawierającej komponent błoniczy w 2., 3-4., 5. i 16-18. miesiącu życia jako tzw. szczepienie podstawowe. Dodatkowo, w celu wzmocnienia odporności, dziecko powinno przyjąć dawki przypominające w 6, 14 oraz 19 roku życia. Powyższy schemat szczepień ma na celu uzyskanie długotrwałej odporności.

Przyjęcie pełnego schematu szczepień przeciwko błonicy zapewnia bardzo skuteczną ochronę przed rozwojem choroby, sięgającą 97%. Nie jest to jednak odporność trwała i z  upływem czasu maleje, dlatego osobom dorosłym zalecane są dawki przypominające co 10 lat,
w szczególności osobom podróżującym oraz tym, które mają kontakt z osobami przybywającymi z krajów endemicznego występowania błonicy.
Szczepionkę przeciw błonicy wykorzystuje się także w ramach tzw. profilaktyki poekspozycyjnej po kontakcie z osobą chorą na błonicę. Decyzję dotyczącą konieczności zastosowania szczepienia podejmuje lekarz i zależy ona głównie od stanu zaszczepienia osoby narażonej na zakażenie (ile dawek szczepionki przyjęła, kiedy była ostatnia dawka) oraz ryzyka zachorowania (rodzaj, długość kontaktu).

Szczepienie przeciwko błonicy – przeciwwskazania

Trwałym przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko błonicy jest praktycznie tylko ciężka reakcja alergiczna (anafilaksja) na poprzednią dawkę szczepionki.
Do tymczasowych przeciwwskazań do szczepienia przeciwko błonicy zaliczamy:

• ostre choroby (infekcje) przebiegające z gorączką,
• zaostrzenia chorób przewlekłych.

W takich przypadkach szczepienie jest odraczane do czasu wyzdrowienia lub stabilizacji stanu chorego.
Ciąża i okres karmienia piersią nie są przeciwwskazaniami do szczepienia przeciw błonicy.

Rodzaje szczepionek przeciwko błonicy

Szczepionki przeciw błonicy zalicza się do tzw. grupy szczepionek inaktywowanych = "zabitych". Substancją działającą w szczepionce przeciw błonicy jest zmodyfikowana toksyna błonicza, zwana toksoidem błoniczym. Podczas produkcji szczepionki pozbawia się ją właściwości toksycznych – nie jest w stanie wywołać błonicy i objawów towarzyszących zakażeniu.
Na rynku dostępnych jest kilka rodzajów szczepionek przeciw błonicy:

• Szczepionki monowalentne (pojedyncze), chroniące tylko przed rozwojem błonicy; wykorzystuje się je u osób z przeciwwskazaniami do szczepień preparatami skojarzonymi (błoniczo-tężcowo-krztuścowymi) w ramach szczepień wg PSO oraz u osób po narażeniu, które kwalifikują się do profilaktyki poekspozycyjnej. Szczepionki monowalentne przeciwko błonicy są bardzo bezpieczne, a pojawianie się niepożądanych odczynów poszczepiennych jest rzadkie.
• Szczepionki poliwalentne (skojarzone), chroniące dodatkowo przed innymi chorobami:

- szczepionki dwuwalentne – błoniczo-tężcowe, stosowane u osób z przeciwskazaniami do podania szczepionki przeciwko krztuścowi oraz w 19. roku życia w ramach realizacji PSO;
- szczepionki trójwaletne – błoniczo-tężcowo-krztuścowe, stosowane w ramach realizacji szczepień obowiązkowych zgodnie z PSO;
- szczepionki wysokoskojarzone, tzw. 5 w 1 lub 6 w 1, które dodatkowo mogą chronić przed zakażeniem wirusem polio, ciężkim przebiegiem zakażeń wywołanych przez bakterię Haemophilus influenzae typu B oraz przed wirusowym zapaleniem wątroby typu B.

Wybór konkretnego preparatu zależy od jego rejestracji w poszczególnych grupach wiekowych i dostępności na rynku.

Szczepionki przeciwko błonicy są bezpieczne i dobrze tolerowane. Do charakterystycznych skutków ubocznych szczepienia zaliczamy zaburzenia ogólne i odczyny w miejscu podania, takie jak:

• zwiększona drażliwość,
• stan podgorączkowy lub gorączka,
• odczyny miejscowe: zaczerwienienie, ból i/lub obrzęk.

Sytuacja epidemiologiczna błonicy na terenie Europy

Jest stabilna, przede wszystkim, dzięki wciąż wysokim poziomom uodpornienia w drodze szczepień ochronnych przeciwko tej chorobie populacji krajów UE. Obecnie przypadki błonicy w Europie występują sporadycznie.

Sytuacja epidemiologiczna błonicy w Polsce

Wprowadzenie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko błonicy w latach 1954–1955 spowodowało znaczący spadek liczby zachorowań.
Już w 1962 roku odnotowywano poniżej 5 tysięcy przypadków rocznie, a w latach 70. i 80. XX wieku liczba zachorowań była sporadyczna.
W latach 1981–2000 zgłaszano pojedyncze przypadki błonicy, głównie związane z podróżami do krajów, gdzie choroba była endemiczna.
Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego — PZH-PIB, w Polsce od 2001 r. przez ponad dwie dekady nie odnotowano przypadków zachorowań na błonicę, aż do 2023 r., w którym zarejestrowano jeden przypadek, a w roku 2024 dwa przypadki.
W marcu 2025 r. w Polsce zarejestrowano pierwszy od lat pełnoobjawowy przypadek błonicy, wywołany toksynotwórczym szczepem Corynebacterium diphtheriae, u nieszczepionej osoby która powróciła z Afryki ( 6-letnie dziecko)

 

Piśmiennictwo:
1. „Choroby zakaźne i pasożytnicze – epidemiologia i profilaktyka”  p/red. A. Baumann- Popczyk, M. Sadkowska- Todys, A. Zieliński
2. https://www.gov.pl/web/gis/blonica
3. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/blonica/
4. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diphtheria
5. The WHO Clinical management of diphtheriae,  2 February 2004
 https://www.who.int/teams/health-care-readiness/clinical-management-of-diphtheria
6. Diphtheria: WHO Vaccine-Preventable Diseases Surveillance Standards, 2018

Przydatne linki:
https://www.gov.pl/web/gis/blonica
https://www.ecdc.europa.eu/en/measles/facts?etrans=pl
https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2025/
https://szczepienia.pzh.gov.pl/osobisty-kalendarz-szczepien/