Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Warszawie

Kleszczowe zapalenie mózgu to ostra choroba wirusowa, która często wiąże się z powikłaniami neurologicznymi. Źródłem infekcji może być ukąszenie przez zakażonego kleszcza, poprzez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonego zwierzęcia lub znacznie rzadziej poprzez transfuzję krwi lub przeszczep narządu od osoby w fazie wiremii. Okres inkubacji choroby wynosi od 7 do 14 dni. W pierwszej fazie, zakażenie przebiega bezobjawowo lub wywołuje objawy podobne do grypy. U części osób zakażonych, po 7-14 dniach dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Może dojść do zapalenia rdzenia kręgowego, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. U 35%–58% chorych z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego dochodzi do trwałych powikłań neurologicznych, a u ok. 1/100 chorych zakażenie kończy się zgonem.
 

W województwie mazowieckim odnotowano w ostatnich latach:

2017 – 25 zachorowań na KZM

2018 – 25 zachorowań

2019 – 17 zachorowań

2020 – 14 zachorowań

2021 – 36 zachorowań

2022 – 49 zachorowań

Dostępna jest szczepionka przeciwko Kleszczowemu Zapaleniu Mózgu, która zalecana jest osobom szczególne narażonym na ukąszenia kleszczy. Szczepienie to najlepsza metoda zapobiegania chorobie.  

Szczepienie ochronne przeciw KZM obejmuje podanie trzech dawek w cyklu. Najlepszym okresem jest zima, bowiem do czasu wzmożonej aktywności kleszczy wiosną i latem będziemy mieli już pełną odporność przeciwko KZM

Schemat szczepienia przeciwko KZM:

• 1 dawka;
• 2 dawka - od 1 do 3 m-cy po pierwszej dawce;
• 3 dawka - od 5 do 12 m-cy po drugiej dawce;

Schemat przyspieszonego szczepienia dla osób, które potrzebują szybkiego zabezpieczenia przez KZM:

• 1 dawka;
• 2 dawka  - 14 dni po pierwszej dawce;
• 3 dawka  - od 5 do 12 m-cy po 2 dawce.
• Dawki przypominające - ok. 3 lat po ostatnim szczepieniu, następne dawki w odstępach
  od 3 do 5 lat.

***

Kleszcze (Ixodida) to pajęczaki z podgromady roztoczy. Poznano już około 900 gatunków, które dzielą się na 3 rodziny: kleszcze miękkie, inaczej obrzeżkowate i dwie rodziny kleszczy twardych: kleszczowate i Nuttalliellidae. Wszystkie kleszcze są pasożytami zewnętrznymi kręgowców, żywią się krwią swojego żywiciela a w trakcie żerowania mogą przenosić wiele patogenów (wirusy, riketsje, bakterie, pierwotniaki) wywołujących choroby niebezpieczne dla ludzi i zwierząt. Są to m. in. krętki Borrelia burgdorferi, będące przyczyną boreliozy, wirusy wywołujące odkleszczowe zapalenie mózgu, czy też pierwotniaki Babesia canis, będące przyczyną babeszjozy psów.

Cykl rozwojowy kleszcza pospolitego trwa dwa lata i obejmuje trzy stadia rozwojowe – od larwy (wielkości ok. 0,8-0,9 mm), poprzez nimfę (1-1,5 mm) aż do postaci dorosłej (2-3 mm samiec i do 5 mm samica)

Na każdym etapie rozwoju do przetrwania jest mu niezbędny posiłek z krwi, dlatego szuka swojego żywiciela. Głodna dorosła samica może wypić ok 4 ml krwi, powiększając swoją objętość 200 krotnie. Na ludzkiej skórze kleszcz najczęściej jest dość słabo widoczny, jednak wyglądem przypomina wypukły, czarny łepek od szpilki z małymi odnóżami.

Kleszcz, po znalezieniu się na ciele ofiary, dość długo poszukuje dogodnego miejsca do wkłucia. Ukłucie kleszcza jest bezbolesne, ponieważ jego ślina zawiera substancje chemiczne o działaniu znieczulającym. Kleszcz, o ile nie zostanie usunięty z powierzchni ciała, pozostaje przyssany i może pobierać krew od 5 do 14 dni.

Kleszcze najaktywniejsze są na wiosnę, kiedy budzą się z zimowego snu, są wygłodniałe i bardzo potrzebują pożywienia, czyli ludzkiej lub zwierzęcej krwi. Każdego dnia możemy być narażeni na ukąszenie tych pajęczaków, przebywając na spacerze w parku czy w lesie. Z uwagi na lekkie zimy w ostatnich latach, coraz wcześniej odnotowuje się żerowanie kleszczy. W tym roku pojawiły się już w lutym. Szczególnie groźne są niedorosłe jeszcze nimfy, które wyglądają jak przezroczyste ziarnko piasku a więc mogą być zupełnie niezauważalne na skórze.

Kleszczy jest coraz więcej, nie mają naturalnych wrogów, są odporne na głodowanie oraz niesprzyjające warunki środowiska. Aktywność postaci dorosłych kleszczy następuje w temperaturze powyżej 5 stopni Celsjusza a aktywność nimf powyżej 8 stopni.

W Polsce z roku na rok obserwuje się wzrost populacji zakażonych kleszczy we wszystkich rejonach kraju.

Główne zalecenia profilaktyczne chroniące przed ukąszeniami kleszczy sprowadzają się do noszenia odpowiedniego ubioru podczas ekspozycji na kleszcze:

• zakładanie koszul z długim rękawem
• zakładanie długich spodni
• zakładanie zakrytych butów
• stosowanie nakrycia głowy

ponadto niezwykle ważne jest również:

• stosowanie środków odstraszających kleszcze, czyli odpowiednich repelentów-substancji zawierających dietylotoluamid (DEET),  który rozpyla się na ubranie i osłoniętą skórę z wyjątkiem twarzy lub PERMETRYNĘ, którą spryskuje się tylko ubranie;
• częste i uważne sprawdzanie powierzchni ciała po pobycie w lesie czy w parku, zwłaszcza w  zgięciach stawowych, głowie, rękach, nogach, pachwinach – w celu jak najszybszego usunięcia kleszcza;
• właściwe usunięcie kleszcza za pomocą pęsety z cienkimi końcami, za pomocą kleszczołapek lub używając pompki próżniowej (dostępnej w aptece).

Jak prawidłowo usunąć kleszcza? Podstawowa zasada brzmi: im wcześniej kleszcz zostanie usunięty z naszego ciała, tym mniejsze prawdopodobieństwo zakażenia odkleszczowym zapaleniem mózgu i boreliozą. Obecnie w aptekach dostępne są rozmaite przedmioty, które ułatwiają nam usuwanie kleszczy ze skóry. Jeśli nie jesteśmy w stanie sami usunąć kleszcza, udajmy się do punktu medycznego / ośrodka zdrowia.

Usuwanie kleszcza krok po kroku

• zdezynfekuj pęsetę/przyrząd do usuwania kleszczy
• chwyć kleszcza jak najbliżej powierzchni swojej skóry
• delikatnie, ale stanowczo pociągnij przeciwnie do kierunku wkłucia i wyciągaj, aż zauważysz jego głowę
• po wyjęciu kleszcza, umieść go na kartce papieru i sprawdź, czy został usunięty w całości
• odkaź obszar wkleszczenia środkiem dezynfekującym
• po usunięciu kleszcza dokładnie umyj ręce w wodzie z mydłem

Czego nie robić podczas usuwania kleszcza?

• nigdy nie łap kleszcza za jego obrzęknięty brzuch, ponieważ istnieje ryzyko, że wyciśniesz do swojego organizmu zainfekowaną zawartość jelit kleszcza;
• nigdy nie przekręcaj kleszcza, ponieważ jego głowa pozostanie w twoim ciele;
• nie staraj się dusić kleszcza wazeliną, masłem, lakierem do paznokci, benzyną lub alkoholem. W ten sposób tylko sprowokujesz wymioty kleszcza i zwiększysz ryzyko wystąpienia infekcji;
• nigdy nie usuwaj kleszcza gołymi rękami.

Wiele dodatkowych ciekawych informacji dotyczących zagrożeń wywołanych przez kleszcze i sposobach profilaktyki można znaleźć na stronach internetowych:    

https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/kto-i-kiedy-powinien-zostac-zaszczepiony-przeciw-kleszczowemu-zapaleniu-mozgu/
https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/kleszczowe-zapalenie-mozgu/
www.szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/kleszczowe-zapalenie-mozgu/
www.kleszcze.info.pl

(jn, materiały własne WSSE w Warszawie, NIZP-PZH, portal kleszcze.info.pl)