Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad

• Badania archeologiczne na inwestycjach drogowych realizowane są na podstawie decyzji właściwych terytorialnie wojewódzkich konserwatorów zabytków. 

• System realizacji tych badań opiera się na podziale na badania: rozpoznawcze (powierzchniowe i sondażowe), wykopaliskowe i nadzory archeologiczne. 

• Trudności przy prowadzeniu ratowniczych badań wykopaliskowych dotyczą przede wszystkim dostępu do terenu przed uzyskaniem decyzji ZRID, ale ostatnie zmiany przepisów są korzystne dla GDDKiA w tym zakresie.  

• Braki kadrowe w urzędach konserwatorskich mają niekorzystny wpływ na realne terminy wydawania decyzji administracyjnych oraz oględzin konserwatorskich w terenie dokonywanych w ramach odbiorów badań. 

• Efektem badań archeologicznych, prowadzonych na inwestycjach drogowych na niespotykaną w kraju skalę, są cenne odkrycia, które wzbogacają wiedzę oraz wyobrażenia o życiu pradawnych przodków i ich kulturze. Wiąże się to z wydatkowaniem znacznych środków finansowych, ponieważ badania archeologiczne z natury rzeczy są kosztowne. 

Konieczność prowadzenia badań archeologicznych w ramach przygotowania i realizacji inwestycji drogowych wynika z przepisów obowiązującego prawa krajowego oraz unijnego. Badania zlecane są na podstawie decyzji właściwych terytorialnie wojewódzkich konserwatorów zabytków. Działania GDDKiA w zakresie archeologii z zaangażowaniem wspiera Narodowy Instytut Dziedzictwa, wykorzystując swoją wiedzą merytoryczną oraz wieloletnie doświadczenie związane z archeologią drogową. 

Zaangażowania ze strony wojewódzkich konserwatorów zabytków wymagają zarówno prace przygotowawcze, jak i realizacyjne, związane z inwestycjami drogowymi. Już od wczesnych etapów prac przygotowawczych z właściwych organów administracyjnych pozyskiwane są informacje o dziedzictwie kulturowym, w tym o wszelkiego rodzaju zabytkach, które następnie podlegają szczegółowym, wielowątkowym analizom. Pozwala to właściwie rozpoznać ryzyka inwestycyjne, przyjąć prawidłowe rozwiązania projektowe, wstępnie oszacować koszty oraz czas niezbędnych badań archeologicznych. 

Z kolei po uzyskaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach możliwe jest uruchomienie nie tylko badań rozpoznawczych, ale w wyniku zmiany przepisów (specustawy drogowej) również badań wykopaliskowych przed uzyskaniem decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej (ZRID).  

Natomiast w czasie budowy drogi, prowadzony jest nadzór archeologiczny nad robotami ziemnymi, a w przypadku ujawnienia zabytków (np. nowych stanowisk lub poszerzenia dotychczas znanych stanowisk) również badania wykopaliskowe. Prowadzenie szeroko płaszczyznowych badań wykopaliskowych niestety wstrzymuje prowadzenie prac budowlanych, ale jest konieczne z uwagi na ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.   

Po wykonaniu terenowych badań archeologicznych prowadzone są następnie prace związane z opracowaniem wyników badań. 

System realizacji badań archeologicznych na inwestycjach GDDKiA opiera się na podziale na badania: rozpoznawcze (powierzchniowe i sondażowe), wykopaliskowe oraz nadzory archeologiczne nad robotami ziemnymi prowadzone w trakcie prac budowlanych.

W badaniach rozpoznawczych, oprócz metod tradycyjnych, wykorzystywane są również nowoczesne technologie, w tym laserowy skaning powierzchni, analiza zdjęć lotniczych i satelitarnych (obecnie zdefiniowanych w programie AZP+). Na terenach z utrudnioną obserwacją oraz na obszarach pól bitewnych kluczowe jest też rozpoznanie z wykorzystywaniem wykrywaczy metali.

W uzasadnionych przypadkach stosuje się również inne rodzaje metod poszukiwawczych, takie jak badanie próbek na podwyższoną obecność fosforu czy badania podwodne z użyciem sonaru.

W ramach badań rozpoznawczych w pierwszej kolejności prowadzone są bezinwazyjne badania powierzchniowe, które zgodnie z przyjętą metodyką obejmują pas planowanej drogi wraz z przylegającym terenem. W trakcie prac powierzchniowych, poza terenowym rozpoznaniem danego odcinka drogi, weryfikuje się znane z kwerendy źródłowej stanowiska archeologiczne (o ile takie znajdują się w pasie inwestycji lub bliskim sąsiedztwie) oraz miejsca wskazane na podstawie innych, pomocniczych metod. Istotne jest rozpoznawanie terenu w kierunku zlokalizowania obszarów szczególnie predysponowanych do osadnictwa pradziejowego. Sprawdzeniu podlega cała powierzchnia terenu pod przyszłą inwestycję, w tym w miarę możliwości również miejsca ze znacznie ograniczoną widocznością (wysoka roślinność, itp.).

Badania rozpoznawcze sondażowe są wąsko przestrzennymi, które zazwyczaj wykonuje się na powierzchni 1 ara w formie otwartego wykopu. Istnieją różne zastosowania tej metody badań, np. rozpoznanie ograniczone tylko do terenu znanych stanowisk archeologicznych czy też wyłącznie miejsca potencjalnego osadnictwa pradziejowego. Ich zakres i sposób stosowania zależą każdorazowo od decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków. Opracowane wyniki tych badań stanowią następnie podstawę do określenia zakresu kolejnego rodzaju badań, tj. szeroko płaszczyznowych badań wykopaliskowych. 

Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzone są w związku z koniecznością zapobiegania niszczenia zabytków archeologicznych. W tym przypadku zapobieganie polega na ich eksploracji, a następnie opracowaniu wyników badań, co stanowi kolejny czasochłonny etap wysoce specjalistycznych analiz.  

Skala i zakres zagadnień oraz trudności związanych z prowadzeniem badań wykopaliskowych są bardzo szerokie, w tym bezpośrednio związane z rozległym terenem badań, który w rezultacie oględzin konserwatorskich ulega często bardzo znaczącym poszerzeniom. Kolejnymi istotnymi aspektami są: duża czasochłonność, wysoka pracochłonność oraz utrudnienia związane np. z zalesieniem terenu. Wziąć pod uwagę należy również niekorzystne warunki atmosferyczne, utrudnienia w dostępie do terenu oraz przewlekłość procedur administracyjnych związanych z wydawaniem decyzji przez wojewódzkich konserwatorów zabytków. Istotną rolę odgrywa także duża częstotliwość odbiorów i oględzin, których przeprowadzenie uzależnione jest od zaangażowania urzędów konserwatorskich.   

Problemy kadrowe organów zajmujących się ochroną zabytków są często poważnym problemem, mającym wpływ na harmonogramy badań, a co za tym, idzie również na harmonogramy realizacyjne. Ma to szczególne znaczenie w przypadku badań wykopaliskowych, których konieczność wykonania wyniknęła z nadzoru archeologicznego nad robotami ziemnymi. Nie bez znaczenia jest też fakt, że program realizowanych przez GDDKiA inwestycji jest niezwykle złożony, z napiętymi terminami, a wiele czynności administracyjnych musi być wykonanych przez zewnętrzne organy.

Kolejnym rodzajem badań jest nadzór archeologiczny nad robotami ziemnymi sprawowany w czasie realizacji inwestycji drogowych. W przypadku odkrycia zabytku przez nadzór archeologiczny, po potwierdzeniu tego faktu podczas oględzin w terenie, właściwy miejscowo wojewódzki konserwator zabytków w drodze decyzji wstrzymuje roboty budowlane i nakazuje wykonanie ratowniczych badań wykopaliskowych na wskazanym przez organ terenie. Odkryte przez nadzór stanowiska archeologiczne i związana z tym konieczność czasowego wyłączenia fragmentu terenu z prac budowlanych w celu przeznaczenia go do badań wykopaliskowych, w zależności od ich skali, może mieć wpływ na realizację inwestycji. Może też generować dodatkowe koszty dla inwestora związane z roszczeniami firm budowlanych.

• tradycyjny - wyłonienie wykonawcy dla określonego etapu badań (powierzchniowe, sondażowe, wykopaliskowe) w ramach konkretnej inwestycji, 

• umowy ramowe - zawierane z kilkoma wykonawcami na konkretny rodzaj badań lub na wszystkie rodzaje dla wybranej inwestycji lub dla całego województwa. 

Efektem badań archeologicznych, prowadzonych na naszych inwestycjach są odkrycia cennych dóbr kultury. Dla przykładu w 2021 r. na cmentarzu z XVIII-XIX wieku, odkrytym w miejscowości Przykopka (woj. warmińsko-mazurskie), znaleziony został bursztynowy naszyjnik złożony z 35 korali i zawieszki w kształcie serca. Odkrycia tego dokonano przy okazji budowy drogi ekspresowej S61 na odcinku Ełk Południe - Kalinowo (pisaliśmy o tym na naszej stronie internetowej). 

W trakcie badań, oprócz bursztynowego naszyjnika, natrafiono na liczne zabytki i materiały ruchome takie jak: monety z XVIII i XIX wieku, elementy stroju i biżuterię (szpilki, guziki, zawieszki, spinki, obrączki, koraliki, ozdoby głowy z brązowymi aplikacjami), przedmioty codziennego użytku oraz licznie występujące fragmenty naczyń ceramicznych i kości zwierzęce. 

Na inwestycjach drogowych GDDKiA odkryto i przebadano tysiące stanowisk archeologicznych. Wśród nich były takie, które zmieniły nasze wyobrażenie o przeszłości, a ich wartość naukowa i poznawcza jest z całą pewnością wyjątkowa.  

Podczas budowy drogi ekspresowej S8 Paszków - Przeszkoda odkryto szczątki ludzkie na posesji kościoła pw. św. Klemensa w Nadarzynie. Archeolodzy ekshumowali i zabezpieczyli szczątki ok. 3000 osób. Szacuje się, że odkryty fragment cmentarza przykościelnego funkcjonował od XVII do początku XIX wieku. Ze względu na prowadzone prace archeologiczne w obrębie węzła Nadarzyn realizacja inwestycji wydłużyła się o siedem miesięcy.  

Z kolei w trakcie budowy S17 Skrudki - Kurów Zachód przebadano plac bitwy pod Żyrzynem, stoczonej z rosyjskim oddziałem przez uczestników Powstania Styczniowego. Odkryto nie tylko pozostałości po stoczonej bitwie, ale także zbiorową mogiłę około 80 żołnierzy armii carskiej. Po ekshumacji, szczątki poległych żołnierzy spoczęły na cmentarzu w Baranowie. Na tym samym cmentarzu niemal 160 lat temu pochowano również czternastu powstańców styczniowych z oddziałów dowodzonych przez pułkownika Michała Heydenreich’a „Kruk”, którzy zginęli w trakcie bitwy lub na skutek odniesionych w niej ran. 

W Wiązownie pod Warszawą, przy budowie drogi ekspresowej S17, odkryto natomiast pozostałości umocnień obronnych wykorzystywanych podczas dwóch wojen światowych oraz podczas Bitwy Warszawskiej z 1920 roku. 

Biorąc od uwagę ambitne programy budowy dróg, wkład GDDKIA w odkrywane śladów przeszłości będzie w dalszym ciągu bardzo znaczny, mając bezpośredni związek z największym w Polsce zakresem badań archeologicznych.