Polska w Libii

– Wpisanie tej wyjątkowej kolekcji Polskiego Radia na listę bezcennych obiektów, które dokumentują historię naszego kraju i budują naszą pamięć oraz tożsamość narodową, to wielki zaszczyt. O wyjątkowej randze tego wydarzenia świadczy również fakt, że po raz pierwszy w historii listy krajowej trafiły na nią materiały dźwiękowe. Archiwum Polskiego Radia to skarbnica najwspanialszych dzieł polskiej kultury narodowej pisanych słowem i dźwiękiem – powiedziała prezes Agnieszka Kamińska.

Nagrania zostały zrealizowane w Polskim Radiu we wrześniu 1939 roku, w trakcie ofensywy wojsk niemieckich na Polskę i nalotów bombowych na Warszawę. Bezprecedensowym jest fakt nieprzerwanej emisji programu Polskiego Radia aż do kapitulacji Warszawy, czyli do 28 września. Radio informowało o sytuacji na froncie, nadając przemówienia do ludności, komunikaty porządkowe i ostrzegawcze. Kolekcja jest także świadectwem bohaterstwa pracowników Polskiego Radia, którzy ocalili płyty przed zniszczeniem oraz dowodem odwagi osób, które ukrywały te nagrania podczas okupacji.

Odnaleziona w 1979 roku kolekcja 93 płyt to niespełna połowa z uratowanego z Polskiego Radia we wrześniu 1939 roku zbioru około 200 stalowych krążków do tzw. bezpośredniego zapisu dźwięku, czyli metalofonów i decelitów. Po ogłoszeniu kapitulacji 28 września pracownicy Polskiego Radia wynieśli je z narażeniem życia z gmachu rozgłośni przy ul. Zielnej i ukryli w prywatnych mieszkaniach. Kiedy 30 września Niemcy weszli do budynku Radia, nie znaleźli tam ani jednego nagrania.

– Pierwszą partię zabrał podpułkownik Wacław Lipiński do swojego mieszkania, a ponieważ po kilku tygodniach groziło mu aresztowanie – przekazał ją zaufanym właścicielom willi przy ul. Górnośląskiej, którzy zamurowali ją w ścianie tej willi – mówi Stefan Kruczkowski, reżyser dźwięku z Działu Realizacji, Konserwacji i Digitalizacji Archiwum Polskiego Radia, który opracował dźwiękowo odnalezione nośniki. – Drugą część kolekcji postanowiono potajemnie wywieźć po kapitulacji Warszawy przez amerykańskiego reportera wojennego Juliena  Bryana, ale do tego nie doszło i płyty przeszły dramatyczne losy: 3 razy zmieniały opiekuna, 6 razy miejsce przechowywania, raz przypadkowo uniknęły fizycznej zagłady pod gruzami oraz przejęcia przez Niemców po upadku Powstania Warszawskiego. Obie partie zwrócono do Polskiego Radia w czerwcu 1979 r. – dodaje Stefan Kruczkowski. Trzecią część ukrył w piwnicy u swojego ojca Mirosław Panufnik – kierownik amplifikatorni (studia emisyjnego) Polskiego Radia i brat słynnego kompozytora Andrzeja Panufnika. Do dzisiaj partia ta nie została odnaleziona.

Jednym z  najcenniejszych eksponatów w kolekcji Polskiego Radia jest nieznane i niewyemitowane przemówienie ministra spraw zagranicznych Józefa Becka z 3 września 1939 roku. Pytani o to nagranie redaktorzy, historycy i urzędnicy ówczesnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych nic o nim nie wiedzieli. Nie zachował się tekst przemówienia, a osoby które słuchały radia we wrześniu 1939 roku twierdziły, że nie słyszały przemawiającego ze studia ministra Becka. Najprawdopodobniej o niedopuszczeniu do emisji tego optymistycznego w tonie przemówienia zdecydował sam Beck, który zawahał się wobec coraz gorszej sytuacji na froncie i braku pomocy ze strony Anglii i Francji.

Odzyskane płyty zawierają również przemówienia m.in. prezydenta walczącej stolicy Stefana Starzyńskiego, pułkowników Wacława Lipińskiego i Romana Umiastowskiego oraz reportaże amerykańskich i angielskich korespondentów z broniącej się stolicy. Są też komunikaty porządkowe dla mieszkańców Warszawy czytane m.in. przez Jeremiego Przyborę. Oczyszczone i zdigitalizowane krążki stanowią dziś ważną lekcję historii kraju, jak również polskiej i światowej radiofonii.

***

W tym roku Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata wzbogaciła się o 15 nowych, unikatowych obiektów, dokumentujących ważne wydarzenia i działalność wybitnych osobistości w dziejach Polski. Z wszystkimi wyróżnionymi dokumentami (m.in. Trybunał Koronny Lubelski 1579-1811 z zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie; Dokument Przemysła II z 1295 r. ze zbiorów Archiwum Diecezjalnego w Pelplinie; Kolekcja utworów Fryderyka Chopina z lat 30. i 40. XIX w. w kolekcji Biblioteki Jagiellońskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego) można zapoznać się na wystawie pt. „Pamięć Polski. Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata – 4. edycja” na dziedzińcu Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu. Plenerowa ekspozycja będzie dostępna do 30 czerwca 2021 r.

4. edycja Listy Krajowej Programu UNESCO Pamięć Świata została objęta Patronatem Honorowym Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Andrzeja Dudy.

• Więcej o kolekcji płyt Polskiego Radia z 1939 roku, w tym archiwalne zdjęcia tutaj.