Polska w Libii

Rys historyczyny

Podczas II Wojny Światowej na terenach Libii, będącej kolonią włoską, przebywały oddziały polskiej armii. W kampanii egipsko-libijskiej w 1941 r. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich generała S. Kopańskiego wzięła udział w czteromiesięcznych walkach o utrzymanie Tobruku, a następnie w przełamaniu pozycji włoskich pod El-Ghazala. Królestwo Libii stało się niepodległym i rozpoznawalnym na arenie międzynarodowej państwem 24 grudnia 1951 r.

Początek relacji polsko-libijskich datuje się na lata 70. XX wieku. Dwustronne kontakty polityczne między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Wielką Arabską Dżamahiriją Ludowo-Socjalistyczną były szczególnie ożywione w pierwszym dwudziestoleciu przywództwa
płk. Muammara Kaddafiego, tj. w latach 1969-1989. Pierwszym dokumentem regulującym stosunki dwustronne była sygnowana 11 lutego 1974 roku Umowa o współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej między Rządem PRL a Rządem Libijskiej Republiki Arabskiej. Płk Kaddafi odwiedził Polskę dwukrotnie: w 1978 r. i 1982 r. Gen. W. Jaruzelski udał się z rewizytą do Libii w 1985 r. Po roku 1989 i zmianach politycznych, które miały miejsce w Europie Środkowo-Wschodniej, kontakty uległy ochłodzeniu. W kolejnej dekadzie ich zakres był ograniczany obowiązującym reżimem sankcji ONZ oraz międzynarodową atmosferą wokół Libii, której reżim oskarżany był o powiązania z międzynarodowym terroryzmem.

Ambasadę w Warszawie Libia otworzyła w 1976 roku. Od 1980 przedstawicielstwo funkcjonowało pod nazwą Biura Ludowego Wielkiej Arabskiej Libijskiej Dżamahiriji Ludowo-Socjalistycznej. W 2007 przedstawicielstwo zamknięto, pozostawiając jednocześnie
w Warszawie Libijskie Biuro Handlowe. W latach 1975 – 2006 w Bengazi istniała polska misja konsularna. W 1976 roku zawarta została umowa o regularnej komunikacji lotniczej między obydwoma państwami, a następnie porozumienie o współpracy finansowo-bankowej.
W 1982 roku podpisano konwencję konsularną między Polską a Libią. Kolejne porozumienia dotyczyły ubezpieczenia społecznego, pomocy prawnej w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i handlowych oraz wzajemnego uznawania studiów, świadectw, dyplomów i stopni naukowych.

Warszawa ponownie zainteresowała się współpracą z Trypolisem po zniesieniu międzynarodowych sankcji. Pewne ożywienie w relacjach  dwustronnych  nastąpiło po 2003 r. W roku 2005 oficjalną wizytę w Libii złożył premier M. Belka, której celem było m.in. ostateczne uregulowanie kwestii wzajemnego zadłużenia z lat 80-tych. Premier M. Belka spotkał się z M. Kaddafim i szefem libijskiego rządu Szukrim Ghanemem. Przekazał również list od prezydenta A. Kwaśniewskiego z zaproszeniem dla libijskiego przywódcy do złożenia wizyty w Polsce. Premier Belka podkreślił, że jego wizyta kończy prawie dwie dekady stagnacji w stosunkach politycznych i gospodarczych między oboma państwami. Polskiemu premierowi towarzyszyła liczna delegacja złożona z przedstawicieli ministerstwa finansów, gospodarki, spraw zagranicznych i obrony, NBP, a także grupa biznesmenów reprezentujących przemysł naftowy, chemiczny, zbrojeniowy i budowlany. Obydwa kraje podpisały wówczas porozumienie przeciwko rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia. Polska była pierwszym państwem, które zawarło z Libią taką umowę. Dokument stanowił wyraz uznania dla wstrzymania przez Libię produkcji broni masowego rażenia. Władze RP zaoferowały Trypolisowi wsparcie w przekształcaniu zakładów chemicznych oraz w zakresie likwidacji zasobów broni chemicznej. W 2006 roku podpisano porozumienie między RP a Wielką Arabską Libijską Dżamahiriją Ludowo-Socjalistyczną w sprawie ostatecznego rozliczenia wzajemnych zobowiązań finansowych. Odnosiło się ono do okresu PRL i dotyczyło regulacji finansowych, głównie między NBP a Centralnym Bankiem Libii. W 2010 r. do Trypolisu udał się również wicepremier W. Pawlak, który przewodniczył polskiej delegacji na III Szczyt UE-Afryka.

Po wybuchu w lutym 2011 r. libijskiej rewolucji działalność Ambasady RP w Trypolisie uległa zawieszeniu 3 marca 2011 r., a następnie została wznowiona z końcem czerwca 2011 r.
w tymczasowej siedzibie w Bengazi.

W czasie rewolucji przeciw płk. M. Kaddafiemu Polska nie uczestniczyła bezpośrednio
w rozpoczętej przez wspólnotę międzynarodową operacji wojskowej „koalicji chętnych”. Była natomiast członkiem powstałej w Londynie „Grupy Kontaktowej ds. Libii”, a następnie –  uczestnicząc w szczycie przywódców państw i rządów w Paryżu (1 września 2011 r.) – stała się członkiem „Grupy Przyjaciół Libii”. Zgłosiła także 21 oficerów do dwóch dowództw operacji NATO Unified Protector.

W maju 2011 roku minister spraw zagranicznych R. Sikorski złożył wizytę w Państwie Libia, będąc tym samym pierwszym szefem dyplomacji państwa-członka „Grupy Kontaktowej ds. Libii”, który odwiedził ten kraj jeszcze w trakcie trwania powstania. Podróż podjęta została w przededniu objęcia przez Polskę prezydencji w Radzie UE. Stanowiła wyraz politycznego poparcia dla wizji przyszłości Libii zaproponowanej przez libijską opozycję, zakładającą budowę nowoczesnego, demokratycznego państwa i społeczeństwa. Władze RP wycofały wówczas uznanie dla Wielkiej Arabskiej Dżamahirijji Ludowo-Socjalistycznej płk. M. Kaddafiego i uznały za jedynego uprawnionego partnera kontaktów Tymczasową Radę Narodową, która ukonstytuowała się w Bengazi.

Choć Polska nie uczestniczyła w interwencji zbrojnej w Libii w 2011 roku, zaangażowała się w pomoc medyczną i humanitarną dla tego państwa. W okresie rewolucji Polska wpłaciła 1,5 mln PLN na rzecz UNHCR i UNICEF; pomoc humanitarną przekazał także marszałek Senatu B. Borusewicz podczas wizyty w maju 2011 r. na pograniczu tunezyjsko-libijskim. W okresie od 3 października do 2 grudnia 2011 r. w Misracie działała polska misja medyczna, finansowana ze środków pochodzących z rezerwy ogólnej RM w wysokości 1 mln PLN.

Władze RP wyraziły gotowość dzielenia się doświadczeniami okresu transformacji
ze społeczeństwami, które obaliły autorytarne reżimy. Stąd też, na zaproszenie polskiego MSZ i Państwowej Komisji Wyborczej delegacja z Libii obserwowała wybory parlamentarne
w Polsce, które odbyły się 9 października 2011 roku. Przedstawiciele nowych, demokratycznych władz Libii wzięli również udział w zorganizowanej w Warszawie (w dniach 1-2 grudnia 2011 r.) konferencji pn.: „UE i jej południowe sąsiedztwo – nowe perspektywy wzajemnej współpracy w zmieniającym się środowisku”. Przewodniczący Tymczasowej Rady Narodowej, M. Abdul Dżalil był specjalnym gościem „Europejskich Dni Rozwoju” w Warszawie
(16.12.2011 r.).

W 2012 r. grupa 25 przedstawicieli libijskich władz ustawodawczych i wykonawczych uczestniczyła w szkoleniu SENSE w Warszawie. Program został powtórzony w 2013 r. dla grupy 50-przedstawicieli libijskiej administracji, środowisk politycznych i opiniotwórczych,
w tym członków Powszechnego Kongresu Narodowego, którzy uczestniczyli w szkoleniu zorganizowanym przez MSZ i przeprowadzonym we wrześniu 2013 r. w Warszawie przez KSAP.

Grupa libijskich parlamentarzystów, reprezentujących Komisję Spraw Zagranicznych Powszechnego Kongresu Narodowego, odbyła w 2013 r. w Warszawie konsultacje robocze
z polsko – libijskim zespołem parlamentarnym. Marszałek sejmu, E. Kopacz skierowała do swojego libijskiego odpowiednika oficjalne pismo z sugestią powołania, w ramach Powszechnego Kongresu Narodowego, libijsko - polskiej grupy parlamentarnej.

1 sierpnia 2014 r., w wyniku wybuchu trwającej do chwili obecnej wojny domowej, działalność polskiej placówki dyplomatycznej w Trypolisie została zawieszona. Została ona wznowiona w tymczasowej siedzibie w Tunisie. Czynności konsularne powierzono Ambasadzie RP w Kairze.

W dniach 30-31 marca 2017 z dwudniową wizytą w Polsce przebywał libijski minister SZ, Mohamed Taher Siala (Rząd Jedności Narodowej - GNA), podczas której spotkał się z premier B. Szydło, ministrem SZ, W. Waszczykowskim, sekretarzem stanu w Kancelarii Prezydenta RP, K. Szczerskim, podsekretarzem stanu w ministerstwie rozwoju, P. Chorążym oraz wicemarszałkiem sejmu, R. Terleckim. W trakcie rozmów polsko-libijskich na szczeblu ministerialnym Polska wyraziła poparcie dla wewnętrznej stabilizacji, suwerenności, integralności terytorialnej i jedności narodowej Libii i jej instytucji w ramach „Libijskiego Porozumienia Politycznego” (LPA), zawartego w marokańskim Skhirat w 2015 r.

W 2019 r. polski chargé d’affaires uczestniczył w delegacji ambasadorów PCz UE do Trypolisu i Benghazi. W 2020 r. Polska przekazała UNICEF Libya 20 tys. EUR na rzecz projektu poświęconego edukacji w zakresie zagrożenia w postaci znajdujących się na terenie Libii niewybuchów i min przeciwpiechotnych. Również z polskiej inicjatywy przesunięto część środków (20 mln EUR z 35 mln EUR) wpłaconych przez kraje Grupy Wyszehradzkiej na fundusz EU Trust Fund for Africa na realizację projektu Support to Integrated border and migration management (IBM) in Libya – Second phase, na projekt związany ze zwalczaniem skutków pandemii koronawirusa.

W latach 70. i 80. XX w Libii pracowało ogółem ok. 150 tys. Polaków, zatrudnionych w ramach realizacji libijskich projektów gospodarczych bądź w służbie zdrowia (w tym okresie w Libii zatrudnionych było rocznie średnio ok. 15 tys. polskich obywateli).

W pierwszym dwudziestoleciu przywództwa płk. M. Kaddafiego, w Libii aktywne były różne polskie firmy. Z kolei Libijczycy przyjeżdżali do Polski na studia i szkolenia podnoszące kwalifikacje. Odbywało się to na mocy porozumień bilateralnych regulujących stosunki dwustronne. Współpraca z PRL wpisywała się w szerszy kontekst kooperacji Trypolisu z państwami bloku wschodniego. W 1980 roku, w związku z licznymi wyjazdami Polaków do Libii, zawarto porozumienie o współpracy w dziedzinie warunków pracy obywateli polskich zatrudnionych na terytorium Libijskiej Arabskiej Dżamahirijji Ludowo-Socjalistycznej.

Wymiana handlowa między Polską a Libią bardzo ucierpiała wskutek trwającej od 2011 r. wojny domowej. Już w samym roku 2011 bilans obrotów handlowych spadł o 65% (z 37 mln USD z 2010 r. do 12,5 mln USD). Stopniowa odbudowa struktur państwowych przyczyniła się do wzrostu wartości polskiego eksportu, który w roku 2012 osiągnął poziom 49 mln USD. Rok później wartość wzajemnych obrotów podwoiła się, przekraczając 113 mln USD, w tym polski eksport do Libii wyniósł 93 mln USD. W kolejnych latach pojawiła się jednak wyraźna tendencja spadkowa. Od 2018 r. odnotowany został stopniowy wzrost polskiego eksportu do Libii. Według wstępnych danych GUS za rok 2019, wartość dwustronnej wymiany towarowej – sprowadzającej się w zasadzie do polskiego eksportu – wyniosła 72,6 mln USD (w 2018 było to 51,7 mln USD). Polski eksport do Libii wyniósł 72,4 mln USD, przy imporcie wynoszącym 0,2 mln USD.

Głównymi towarami w polskim eksporcie do Libii w latach minionych były gotowe artykuły spożywcze, pojazdy dostawcze, ciągniki i ich komponenty, urządzenia mechaniczne i elektryczne, komponenty samochodowe oraz produkty pochodzenia zwierzęcego. Ponadto, wśród większych pozycji eksportowych znalazły się: leki, artykuły mleczarskie, żywność dla niemowląt, kosmetyki, wykładziny z tworzyw sztucznych oraz wyroby nie zawierające kakao. W imporcie występowały niewielkie ilości polimerów etylenu i wyrobów przemysłu metalurgicznego oraz symboliczne wartościowo wyroby z metali nieszlachetnych – odpady cynku i złom.

W 2013 r. wizytę w Polsce złożył wiceminister spraw zagranicznych Państwa Libii, który wziął udział w  Forum Gospodarczym „Poland – Africa” w Łodzi. W dniach 7-9 maja 2013 r., w Katowicach, podsekretarz stanu ds. technicznych z libijskiego ministerstwa SZ i współpracy międzynarodowej oraz prezes Libyan Oil & Gas wzięli udział w II Forum Współpracy Afryka- Europa Środkowa.

W roku 2013 PGNIG wznowiła prace poszukiwawcze węglowodorów w południowej Libii, w basenie Murzuq. Firma działa w Libii od 2008 r. poprzez spółkę celową – Polish Oil and Gas Company Libya B.V. i w sumie zainwestowała tam ok. 150 mln USD. Wg. oficjalnego komunikatu libijskiego państwowego przedsiębiorstwa naftowego National Oil Company (NOC) polska spółka na posiadanej koncesji odkryła znaczne zasoby gazu ziemnego, uzasadniające podjęcie komercyjnej eksploatacji złoża. PGNIG (POGC) nieprzerwanie utrzymuje swe przedstawicielstwo w Trypolisie. Warunki bezpieczeństwa nie pozwalają jednak na kontynuowanie prac w terenie, a NOC w porozumieniu ze strona polską utrzymuje zamrożenie projektu z uwagi na „istnienie tzw. siły wyższej”.

Po rewolucji 2011 r., do wybuchu konfliktu w lipcu 2014 r., drobne kontrakty nieprzerwanie realizowały polskie firmy z branży geodezyjnej – Geokart oraz MGGP SA. W sektorze przemysłowym (usługi techniczne) działała także spółka Kobor (remonty suwnic), W trakcie procedury rejestracyjnej był Instytut Nafty i Gazu z Krakowa. Ofertę remontową złożyła Stocznia Marynarki Wojennej z Gdyni oraz WZM Siemianowice. Powrót do realizacji podpisanych wcześniej kontraktów deklarował również Polimex- Mostostal, który wybudował falochrony w jednym z trzech portów rybackich (w Syrcie) i w roku 2011 prowadził budowę w kolejnym (w Garabulli).

Misje handlowe KIG gościły w Libii w 2003, 2004, 2006 i 2009 r. Podczas tych wizyt zawarte zostały umowy o współpracy z Izbami Handlowymi w Misracie i Bengazi. W trakcie wizyty premiera M. Belki w Libii w styczniu 2005 r. podpisana została umowa o współpracy KIG z libijskim Związkiem Izb Rolnictwa, Przemysłu i Handlu. W styczniu 2013 r. ta centralna instytucja samorządu gospodarczego już w „Wolnej Libii” skierowała do KIG pismo wyrażające wolę ponownego nawiązania bezpośrednich kontaktów.

Po raz ostatni polskie przedsiębiorstwa brały udział w targach na terenie Libii w lutym 2009 r. Zostało wówczas zorganizowane stoisko informacyjno-promocyjne na targach „Oil & Gas and Infrastructure Libya 2009” - głównej imprezie wystawienniczej sektora energetycznego i infrastrukturalnego w Libii. Planowany udział firm sektora budowlanego z Wielkopolski w targach „Libya Build” (Trypolis, maj 2013) nie doszedł do skutku z uwagi na niestabilną sytuację wewnętrzną i niski stan bezpieczeństwa. Według danych NBP z końca 2018 r. na terenie RP  nie ma żadnych inwestycji libijskich.

Polscy archeolodzy byli obecni w Libii od 1998 r. Od 2001 r. trwała współpraca Instytutu Archeologii UW z libijskim Departamentem Starożytności. Na mocy porozumienia z 2003 r. Polacy uzyskali wyłączność na prowadzenie wykopalisk w starożytnym Ptolemais (w okolicach Bengazi), a w 2010 r. rozpoczęli prowadzenie tzw. letnich warsztatów dla libijskich archeologów. Prestiżowa dla Polski okazała się również decyzja libijskiego Departamentu Starożytności dotycząca powierzenia naukowcom polskim projektu opracowania korpusu mozaik antycznych. Nowe znaleziska (figurki i mozaiki) stały się impulsem do zorganizowania przez polskich archeologów w grudniu 2008 wystawy fotograficznej na Zamku Królewskim w Warszawie. Po wybuchu wojny domowej w Libii, Uniwersytet Warszawski interweniował w UNESCO w sprawie ochrony zabytków libijskich, w tym polskiego stanowiska w Ptolemais.

W 2005 r. powstało Towarzystwo Przyjaźni Libijsko-Polskiej. Jego członkami są głównie Libijczycy, absolwenci polskich uczelni. Liczba libijskich absolwentów polskich szkół i uczelni sięgała wówczas ok. 2 tys. osób.

W tym samym roku, na zaproszenie pisarza Ibrahima Al-Koniego, Libię odwiedził prof. J. Danecki, biorąc udział w spotkaniu naukowym filologów arabistów. W podobnych sesjach w Polsce uczestniczyli dwukrotnie libijscy profesorowie. W kwietniu 2007 r. Libię odwiedziła delegacja władz Uniwersytetu Warszawskiego z rektorem prof. dr hab. K. Chałasińską-Macukow na czele. Podpisano list intencyjny z Uniwersytetem Al Fatah w Trypolisie.

W okresie porewolucyjnym, obie strony deklarują zainteresowanie intensyfikacją komercyjnej współpracy w zakresie szkolnictwa wyższego, mimo braku odpowiedniej bazy prawnej. Zarówno w kwestii kierowania na studia w Polsce libijskich studentów, jak i tworzenia projektów joint-ventures – kształcenia na terenie Libii m.in. w formie fili uczelni polskich.

W czerwcu 2012 r. wizytę w Libii złożył prof. Grzegorz Kołodko, który odwiedził uniwersytety w Trypolisie i Misracie, gdzie spotkał się z akademikami i studentami. W Trypolisie odbył również rozmowy z gubernatorem libijskiego Banku Centralnego oraz ministrem i pracownikami resortu planowania.