Polska w OBWE

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Organization for Security and Co-operation in Europe - OBWE) jest w rozumieniu rozdziału VIII Karty Narodów Zjednoczonych organizacją regionalną. Skupia 57 państw-uczestników o równym statusie. Celem OBWE jest umacnianie bezpieczeństwa i współpracy na obszarze działania  w trzech wymiarach bezpieczeństwa: polityczno-wojskowym, gospodarczo-ekologicznym  i ludzkim. Decyzje w ramach OBWE podejmowane są w oparciu o zasadę konsensusu. Deklaracje i decyzje OBWE mają charakter polityczny i nie są prawnie wiążące. OBWE ściśle współpracuje z innymi organizacjami międzynarodowymi m.in. ONZ, Radą Europy, Unią Europejską. Bliskie kontakty szczególnego rodzaju utrzymuje z pięcioma państwami azjatyckimi: Afganistan, Japonia, Korea, Mongolia, Tajlandia oraz sześcioma śródziemnomorskimi: Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Maroko, Tunezja (są to tzw. Partners for Co-operation).

Początki OBWE sięgają lat 1970-tych i utworzenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) – forum dialogu i negocjacji pomiędzy Wschodem i Zachodem. Rezultatem dwuletnich spotkań KBWE prowadzonych w Genewie i Helsinkach było przyjęcie 1 sierpnia 1975 r. Aktu Końcowego spotkania w Helsinkach. Zawierał on szereg zobowiązań o charakterze politycznym, wojskowym i ekonomicznym oraz ustalał zasady którymi powinny się kierować państwa zarówno w kontaktach między sobą, jak i w odniesieniu do swoich obywateli. Do roku 1990 KBWE funkcjonowała na zasadzie spotkań i konferencji, w ramach których poszerzano istniejące zobowiązania oraz dokonywano przeglądu ich implementacji. Paryska Karta Nowej Europy odnotowując przemiany mające miejsce w Europie, wskazała na KBWE jako gwaranta umacniania bezpieczeństwa i współpracy po roku 1989. W rezultacie doszło do wzrostu znaczenia KBWE, co wiązało się m. in. z poszerzeniem zakresu działalności oraz powołaniem stałych instytucji takich jak Sekretariat, Biuro ds. Wyborów, Centrum Zapobiegania Konfliktom. Na mocy decyzji podjętej w czasie szczytu w Budapeszcie w 1994 r., uznającej zmianę charakteru działalności, KBWE została przekształcona w OBWE (od 1995 r.).

Wymiar polityczno-wojskowy

Podstawowym instrumentem wymiaru polityczno-wojskowego jest Forum Współpracy w dziedzinie Bezpieczeństwa, które zajmuje się takimi  kwestiami jak środki budowy zaufania  i bezpieczeństwa (Confidence and Security Building Measures - CSBMs), kodeks zachowań w polityczno-wojskowych aspektach bezpieczeństwa, regionalne porozumienia kontroli zbrojeń.

Głównym celem Forum Współpracy w dziedzinie Bezpieczeństwa (Forum for Security Co-operation - FSC) jest: a) negocjowanie porozumień o kontroli zbrojeń, rozbrojeniu oraz o środkach budowy zaufania i bezpieczeństwa, b) regularne konsultacje i współpraca w dziedzinach związanych z bezpieczeństwem, c) redukcja ryzyka powstawania konfliktów, d) monitorowanie  implementacji porozumień.

Większość dokumentów i zobowiązań związanych z wojskowymi aspektami dotyczy OBWE jako całości i wszystkich państw uczestniczących. Jednakże, niektóre z dokumentów, o kluczowym znaczeniu dla bezpieczeństwa europejskiego, zostały przyjęte i są ważne tylko w niektórych państwach OBWE. Są to Traktat o Konwencjonalnych Siłach Zbrojnych w Europie (CFE) oraz Traktat o Otwartych Przestworzach. Kwestiami związanymi z implementacją tych dokumentów zajmują się odpowiednio Wspólna Grupa Konsultacyjna (JSG) oraz Grupa Konsultacyjna Traktatu Otwartych Przestworzy (OSCC).

Wymiar ludzki

Pojęcie wymiaru ludzkiego wprowadzono oficjalnie w 1989 r. w Dokumencie Końcowym konferencji przeglądowej KBWE w Wiedniu, w którym zdefiniowano je jako „zobowiązania (...) dot. poszanowania wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, kontaktów międzyludzkich  i innych zagadnień humanitarnych”. Wynika to z koncepcji wszechstronnego bezpieczeństwa OBWE, która wiąże utrzymanie pokoju i stabilności na kontynencie europejskim z przestrzeganiem przez wszystkie państwa praw człowieka i podstawowych wolności.

Państwa OBWE zobowiązały się do przestrzegania wielu politycznie wiążących decyzji związanych z wymiarem ludzkim Organizacji. Od 1990 r. rozwinęły specjalne instytucje i mechanizmy promujące respektowanie zobowiązań. Główną instytucją, która zajmuje się monitorowaniem zobowiązań OBWE z zakresu wymiaru ludzkiego a także która służy pomocą państwom członkowskim w ich realizacji jest Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, z siedzibą w Warszawie (Office for Democratic Institutions and Human Rights - ODIHR). Innymi agendami zajmującymi się prawami człowieka są: Wysoki Komisarz do spraw Mniejszości Narodowych (będący jednocześnie instrumentem dyplomacji prewencyjnej) i Przedstawiciel OBWE  do spraw Wolności Mediów.

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka zostało ustanowione, na mocy postanowień Karty Paryskiej Nowej Europy, w roku 1990 jako Biuro Wolnych Wyborów. Jego początkowym zadaniem było ułatwianie kontaktów i wymiany informacji dotyczącej wyborów, które odbywają się na obszarze OBWE. W 1992 r. podczas Spotkania Ministerialnego w Pradze rozszerzono znacznie mandat Biura zmieniając jednocześnie jego nazwę na obecną.

Działalność ODIHR można podzielić na dwa podstawowe nurty:

• wybory – organizacja, przeprowadzanie i nadzorowanie wyborów, pomoc techniczna i prawna, przegląd i reforma legislacji wyborczej, szkolenia członków komisji wyborczych oraz obserwatorów krajowych i międzynarodowych;
• demokratyzacja – przegląd i reforma krajowych legislacji, pomoc w budowie instytucji demokratycznych, jak np. rzecznika praw obywatelskich, realizacja programów promujących społeczeństwo obywatelskie, działania na rzecz wzmocnienia niezależności mediów (warsztaty i szkolenia dla dziennikarzy), wspieranie organizacji pozarządowych, szkolenia funkcjonariuszy policji i służby granicznej, upowszechnianie w językach narodowych wiedzy o prawach człowieka (radiowe i telewizyjne programy, publikacje), programy integracji społecznej.

Do wymienionych  działań należy dołączyć aktywność Biura w zakresie promocji  tolerancji  i walki z dyskryminacją, promocji praw kobiet, zwalczania handlu ludźmi oraz szeroko pojętego wymiaru ludzkiego bezpieczeństwa, szczególnie na obszarze b. ZSRR i Bałkanów.

Wymiar ekonomiczny

Problematyka gospodarcza i ochrony środowiska zawsze stanowiły część agendy OBWE, odzwierciedlając kompleksowe podejście Organizacji do bezpieczeństwa. W Akcie Helsińskim  z 1975 r. państwa uczestniczące wyraziły przekonanie, że wysiłki w celu rozwoju współpracy w dziedzinie handlu, przemysłu, nauki i technologii, środowiska naturalnego i innych dziedzin aktywności gospodarczej, przyczyniają się do wzmocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie i na świecie.

Przełomem dla problematyki gospodarczej i ochrony środowiska w OBWE była konferencja nt. współpracy gospodarczej w Bonn w 1990 r. W przyjętym podczas konferencji dokumencie państwa uczestniczące potwierdziły zobowiązania do przestrzegania zasad gospodarki rynkowej. Ze względu na fakt, że w coraz większej liczbie państw członkowskich miały miejsce reformy gospodarcze, zaczęły one szukać sposobów wzmocnienia zainteresowania OBWE sprawami transformacji gospodarczej oraz rozwojem gospodarki wolnorynkowej jako czynnika sprzyjającego budowaniu demokracji. W tym celu państwa te zadecydowały o corocznych spotkaniach poświęconych gospodarce i ochronie środowiska w ramach Forum Ekonomicznego. Odbywa się ono w Pradze i ma za zadanie m.in. przegląd realizacji zobowiązań państw w wymiarze ekonomicznym, pobudzanie dialogu gospodarczego między państwami, zachęcanie do współpracy z międzynarodowymi organizacjami gospodarczymi.

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka
 

Posiada siedzibę w Warszawie. Zajmuje się promowaniem praw człowieka, demokracji i rządów prawa. Organizuje doroczne Spotkania Przeglądowe (Human Dimension Implementation Meeting - HDIM) w Warszawie oraz  seminaria ekspertów dotyczące zobowiązań przyjętych w ramach tzw. „ludzkiego wymiaru” OBWE. Koordynuje obserwację wyborów, zapewnia ekspertyzy i szkolenia dotyczące zagadnień konstytucyjnych i prawnych.

Przedstawiciel OBWE ds. Wolności Mediów
 

Zajmuje się sprawami związanymi z przestrzeganiem standardów międzynarodowych w zakresie wolności środków masowego przekazu w państwach OBWE.

Wysoki Komisarz do spraw Mniejszości Narodowych
 

Posiada siedzibę w Hadze. Zajmuje się monitorowaniem sytuacji, wczesnym ostrzeganiem o pojawiających się zagrożeniach dla stabilności wewnętrznej państw OBWE oraz relacji między państwami Organizacji, a także podejmowanie działań zmierzających do redukcji napięć.