Odra

Najważniejsze informacje

• 19 czerwca 2024 r. w siedzibie Rządowego Centrum Bezpieczeństwa (RCB) odbyło się posiedzenie międzyresortowego zespołu ds. Odry.
• Zespół pracuje w formule cotygodniowych narad dot. zarządzania kryzysowego oraz analizy możliwych do wprowadzenia rozwiązań systemowych.
• Międzyresortowy Zespół do Spraw Przeciwdziałania Sytuacjom Kryzysowym i Zagrożeniom Środowiskowym na rzece Odrze tworzą resorty: klimatu i środowiska, infrastruktury, przemysłu, aktywów państwowych, rolnictwa oraz spraw wewnętrznych, z udziałem Rządowego Centrum Bezpieczeństwa.
• Obecnie zagrożenie powstania toksycznych zakwitów nie dotyczy samego nurtu rzeki Odry, ale przede wszystkim marin, kanałów, starorzeczy i zbiorników wodnych połączonych z rzeką.
• We współpracy z resortami infrastruktury i przemysłu uruchomiony został aktywny model hydrologiczny, który umożliwia prognozowanie sytuacji na rzece i zarządzanie zrzutami przemysłowymi.
• Rozszerzony jest monitoring automatyczny z 9 do 30 punktów na Odrze i Kanale Gliwickim.
• Trwają analizy w sprawie inwestycji związanych z odsalaniem wód kopalnianych i zwiększeniem retencji.
• MKiŚ stawia nie tylko na działania kryzysowe, ale też na działania systemowe. Zabiega m.in., aby w znowelizowanej specustawie odrzańskiej znalazły się zapisy dotyczące ułatwień dla inwestycji mających na celu budowę infrastruktury odsalającej wody pokopalniane oraz urealnienie i podnoszenie stawek opłat za zrzuty chlorków i siarczanów.

Informacje rozszerzone

• Resort klimatu i środowiska na bieżąco monitoruje sytuację na Odrze i innych rzekach oraz w Kanale Gliwickim w ramach przyjętej procedury monitoringu interwencyjnego. Eksperci z nadzorowanych przez MKiŚ Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ), Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) oraz Instytutu Ochrony Środowiska (IOŚ-PIB) analizują zagrożenie związane z występowaniem i potencjalnymi zakwitami „złotej algi”.
• Wyniki analiz są przekazywane podmiotom odpowiedzialnym za działania bieżące i kryzysowe na wodach, m.in. Wodom Polskim i nadzorującemu je Ministerstwu Infrastruktury, a także Ministerstwu Przemysłu, MSWiA, RCB oraz służbom wojewodów z 5 nadodrzańskich województw.
• Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej opracował i uruchomił dynamiczny model hydrologiczny, który umożliwia prognozowanie sytuacji na Odrze z 3-7 dniowym wyprzedzeniem i odpowiednie zarządzanie zrzutami przemysłowymi.
• Rozwijany i dopracowywany jest system monitoringu automatycznego. W kwietniu 2024 roku został rozbudowany z 9 do 30 czujników. Dane są dostępne na stronie: https://www.gov.pl/web/odra
• Kontynuowane są posiedzenia zespołu międzyresortowego w trybie kryzysowym raz w tygodniu. Zespół na podstawie analizy aktualnej sytuacji na Odrze, wydaje odpowiednie rekomendacje dla służb.

Sytuacja bieżąca

• W maju i czerwcu 2024 r. przepływy rzeki Odry były znacznie niższe niż w analogicznym okresie w 2023 r., warunki hydrologiczne na rzekach są zbliżone do tych z 2022 roku, gdy doszło do katastrofy ekologicznej. W tym roku „złota alga” zaczęła rozwijać się w Odrze i lokalnie doszło do śnięcia ryb.
• Obecnie zagrożenie powstania toksycznych zakwitów nie dotyczy samego nurtu rzeki Odry, ale przede wszystkim marin, kanałów, starorzeczy i zbiorników wodnych połączonych z rzeką. W pierwszej dekadzie czerwca Odrą przeszło wezbranie i woda skażona „złotą algą” dostała się do tych zbiorników.
• Sytuacja na Odrze oraz w marinach, kanałach, starorzeczach i zbiornikach wodnych połączonych z rzeką wymaga stałego monitoringu, wizji terenowych i bieżącej wymiany informacji pomiędzy wszystkimi instytucjami zaangażowanymi na poziomie centralnym i regionalnym.
• Zespoły Instytutu Ochrony Środowiska badają obecnie zagrożone zbiorniki wodne pod kątem obecności „złotej algi”.
• Od początku maja dla Odry wydany jest I stopień zagrożenia w procedurze monitoringu Centralnego Laboratorium Badawczego GIOŚ. W tym czasie nie odnotowano w rzece śnięcia ryb. Inspekcje środowiskowe i wojewódzkie wydziały bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego stale monitorują sytuację w terenie.
• Badania laboratoryjne przeprowadzone w maju 2024 r. nie wykazały obecności toksyn w wodzie Odry lub stwierdziły ich obecność jedynie w śladowych ilościach. Największe stężenie toksyn „złotej algi” oraz liczebności glonu stwierdzono w wodach przystani w Nietkowie, gdzie w czerwcu 2024 r. pojawiły się śnięte ryby.
• Obecnie największa liczebność „złotej algi” w Odrze utrzymuje się w Bytomiu Odrzańskim, Słubicach i Widuchowej. Jednakże trend wskazuje na znaczący spadek populacji w nurcie rzeki (liczebność algi jest poniżej stopnia ostrzegawczego). W Kanale Gliwickim odnotowano zanikanie „złotej algi”. Przy tym warto podkreślić, że „złota alga”, która występuje w Odrze pochodzi z Kanału Gliwickiego: w kanale liczebność algi przekroczyła w maju III stopnień zagrożenia.
• Od początku czerwca na terenie woj. lubuskiego oraz zachodniopomorskiego (np.: przystań Nietków, marina w Głogowie, okolice Bielinka), występowały śnięcia ryb w wyniku toksycznych zakwitów „złotej algi”.
• Ze względu na dynamikę sytuacji Zespół Zarządzania Kryzysowego MKiŚ (który od marca 2024 r. na podstawie monitoringu GIOŚ wydawał cotygodniowe rekomendacje dla służb), od 19 czerwca 2024 r. przeszedł w formułę cotygodniowych spotkań Zespołu Międzyresortowego. Tworzą go resorty klimatu i środowiska, infrastruktury, przemysłu, aktywów państwowych, rolnictwa i spraw wewnętrznych.
• Wiodącym jest resort infrastruktury, który obecnie pracuje nad wdrożeniem kompleksowych działań ochronnych na rzecz Odry, w tym zmianą przepisów dotyczących pozwoleń wodno-prawnych dla zakładów przemysłowych.
• Zadania związane z przeglądem pozwoleń wodno-prawnych oraz z wdrażaniem bieżących rekomendacji zespołów zarządzania kryzysowego realizują Wody Polskie, które są głównym podmiotem odpowiedzialnym za gospodarowanie wodami w Polsce. Więcej: https://www.gov.pl/web/wody-polskie/wody-polskie-aktywnie-przeciwdzialaja-zanieczyszczaniu-odry-i-namnazaniu-zlotej-algi.
• Sytuacja może się zmieniać dynamicznie, że zależnie od warunków pogodowych i hydrologicznych.

Perspektywy na najbliższe sezony

• Eksperci podkreślają, że zagrożenie toksycznymi zakwitami „złotej algi” jest i będzie występować w kolejnych sezonach wiosenno-letnich.
• „Złota alga” to jednokomórkowy glon, który należy do gatunków inwazyjnych. Jest słabo poznany przez naukowców – badacze nie są w stanie precyzyjnie określić, kiedy i w jakich warunkach dochodzi do wyrzucenia przez algę śmiertelnej dla ryb toksyny. A glon ten stanowi zagrożenie jedynie w momencie, gdy wytwarza toksyny.
• Występowaniu glonu sprzyja podwyższone zasolenie rzeki w wyniku zrzutu wód dołowych przez zakłady górnicze. Obecnie głównym źródłem „złotej algi” jest Kanał Gliwicki. Kanał funkcjonuje jako inkubator – z niego woda z algą dostaje się do Odry.
• Aby zapobiec toksycznym zakwitom „złotej algi”, konieczne są rozwiązania systemowe, które zmniejszą zasolenie wód Kanału Gliwickiego i Odry.
• Międzyresortowy zespół jest w trakcie analizy rozwiązań systemowych. Analiza ta obejmuje m.in. działania zmierzające do trwałego obniżenia zasolenia wód rzeki Odry, w tym odsalanie wód kopalnianych przez zakłady wydobywcze oraz zwiększanie możliwości retencyjnych przez te zakłady. MKiŚ zabiega, aby w znowelizowanej ustawie znalazły się również zapisy dotyczące ułatwień dla inwestycji mających na celu budowę infrastruktury odsalającej wody pokopalniane.
• Kierownictwo MKiŚ odbywa spotkania z zarządami spółek górniczych w celu wypracowania i wdrożenia ww. działań długofalowych. Spółka KGHM planuje przeznaczyć 1 mld zł na system odsalania, decyzja inwestycyjna ma zapaść w tym roku.

Działania naukowe i eksperckie

• Polskie zespoły naukowe z Uniwersytetu Gdańskiego opracowały wzorzec, który umożliwia zbadanie toksyny „złotej algi” w komórkach glonu oraz z wodzie. Badanie to jest wykorzystywane dla oceny ryzyka wystąpienia toksycznego zakwitu i masowych śnięć ryb.
• Uruchomiono Grupę Roboczą z partnerami społecznymi i NGO, która stanowi platformę dialogu pomiędzy głównymi interesariuszami w kontekście bezpieczeństwa ekologicznego Odry. Efekty prac Grupy będą stanowiły merytoryczne wsparcie działań MKiŚ. Resort współpracuje też ze stroną społeczną w ramach wypracowania rozwiązań długofalowych na rzecz poprawy stanu ekologicznego Odry.
• MKiŚ, obok działań zaradczych i systemowych, nadzoruje również prace badawcze, z udziałem Instytutu Ochrony Środowiska. Obok badań nad toksycznością „złotej algi”, zespół ekspertów analizuje też skuteczność metody ograniczenia zakwitów tego glonu. W Kanale Gliwickim oraz Nietkowie w maju i czerwcu 2024 r. prowadzone były testy z użyciem siarczanu amonu (który w określonych warunkach wykazuje skuteczność w obniżeniu toksyczności oraz liczebności „złotej algi”). Przygotowywane są też badania terenowe z zastosowaniem preparatu na bazie krzemionki wapiennej oraz testy z użyciem wody utlenionej. Testy są konieczne ze względu na przygotowanie do ewentualnych działań kryzysowych.
• Ministerstwo Klimatu i Środowiska pozostaje w stałym kontakcie ze stroną czeską i niemiecką, na bieżąco wymienia informacje o sytuacji i analizuje optymalne rozwiązania dot. bezpieczeństwa ekologicznego tej granicznej rzeki.