Odra

• W działania zaangażowanych jest kilka resortów, które nadzorują różne służby i jednostki, na poziomie lokalnym i centralnym, zobowiązane do działań bieżących i kryzysowych.
• Zaangażowane resorty: Ministerstwo Infrastruktury (MI), Ministerstwo Aktywów Państwowych (MAP), Ministerstwo Przemysłu (MP), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWIA), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), a także Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ).

• MKiŚ koordynuje działania związane z zagrożeniem środowiskowym Odry, monitoruje sytuację i wydaje rekomendacje dla innych podmiotów.
• W ramach Zespołu Zarządzania Kryzysowego MKIŚ (ZZK MKIŚ), w skład którego wchodzą przedstawiciele resortów i nadzorowanych przez nie jednostek, wydawane są rekomendacje kierowane do służb i użytkowników wód. Rekomendacje są aktualizowane co tydzień i przekazywane przez ZZK MKiŚ do RCB.
• W posiedzeniach ZZK MKiŚ uczestniczą też przedstawiciele Wydziałów Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego pięciu nadodrzańskich województw.
• Od 19 czerwca 2024 roku posiedzenia ZZK MKiŚ przeszły w formułę narad międzyresortowych. Międzyresortowy Zespół do Spraw Przeciwdziałania Sytuacjom Kryzysowym i Zagrożeniom Środowiskowym na rzece Odrze tworzą resorty: klimatu i środowiska, infrastruktury, przemysłu, aktywów państwowych, rolnictwa oraz spraw wewnętrznych, z udziałem Rządowego Centrum Bezpieczeństwa. Zespół pracuje w formule cotygodniowych narad dot. zarządzania kryzysowego oraz analizy możliwych do wprowadzenia rozwiązań systemowych.
• MKIŚ nadzoruje GIOŚ, który prowadzi monitoring interwencyjny pod kątem „złotej algi”.
• GIOŚ informuje odpowiednie służby i podmioty o zagrożeniu toksycznym zakwitem glonu. Przyjęta jest trzystopniowa procedura alertowa, najwyższy jest alert III stopnia ostrzegający przed zakwitem „złotej algi”. Dane monitoringu są publikowane na portalu: www.gov.pl/web/odra oraz na stronie: www.pomiary.gios.gov.pl
• Dane monitoringowe analizuje Centralne Laboratorium Badawcze GIOŚ. 

• Wody Polskie (które są administratorem wód). Instytucja ma zarząd krajowy i zarządy regionalne. Pracownicy zarządów regionalnych m.in. prowadzą wizje terenowe, monitorują pracę urządzeń hydrotechnicznych, a także zagrożenie powodziowe i suszowe. Jeśli zauważą niepokojące zjawisko, np. śnięcie ryb, zawiadamiają inne służby, m.in. wojewódzki inspektorat ochrony środowiska (WIOŚ).
• WIOŚ nadzorowane są przez wojewodów.
• Wojewodowie koordynują działania kryzysowe na swoim terenie wraz z podległymi im służbami, obok WIOŚ również na ogół pojawia się straż pożarna czy Państwowa Straż Rybacka, we współpracy z innymi jednostkami min. Wodami Polskimi.
• W poszczególnych województwach działania kryzysowe koordynują wojewodowie.

• Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), na podstawie danych monitoringu interwencyjnego, m.in. pomiaru temperatury, pH i przewodności wody oraz liczebności komórek „złotej algi” w próbkach wody, prowadzi analizy zagrożenia zakwitem.
• Wprowadzona skala zagrożenia: stopień ostrzegawczy i trzy stopnie alertowe. Pierwszy stopień jest najniższy, III stopień najwyższy, wskazuje na zagrożenie zakwitem.
• Instytut Ochrony Środowiska-PIB – prowadzi prace badawcze, doradza w zespołach eksperckich, prowadzi badania naukowe, np. nad skutecznością środków neutralizujących „złotą algę”.
• Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej PIB – dostarcza informacji hydro-meteorologicznych niezbędnych do analiz, jest nadzorowany przez Ministerstwo Infrastruktury.
• Instytut Rybactwa Śródlądowego (IRS-PIB) pełni rolę doradczą-ekspercką, obecnie buduje też system monitoringu wód w całej Polsce (instytut jest nadzorowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi).

• Ze względu na podział kompetencji, niezbędna jest współpraca i wymiana informacji pomiędzy wszystkimi jednostkami.
• Działania skupiają się przede wszystkim na zapewnieniu bezpieczeństwa środowiskowego Odry, bo ogniska rozwoju „złotej algi” są obecnie zlokalizowane w dorzeczu tej rzeki.
• MKiŚ ocenił też ryzyko występowania w dorzeczu Wisły.
• Wstępne wyniki oceny ryzyka wystąpienia zakwitów „złotej algi” przeprowadzonej przez MKiŚ wskazują, że trzy obszary cechują się krytycznym ryzykiem. Jest to:
  • region wodny Górnej Odry: Odra, Kanał Gliwicki, Kłodnica i Bierawka;
  • region wodny Małej Wisły: górny odcinek Wisły, Kanał Dwory i Kanał Łączański;
  • region wodny Noteci (Kanał Bydgoski i Górny Kanał Noteci).

Miejsca te również są badane przez służby środowiskowe pod kątem występowania „złotej algi”.

Prymnesium parvum, jednokomórkowy glon, który podobnie jak rośliny ma chlorofil, odżywia się i namnaża pod wpływem światła słonecznego, za pomocą fotosyntezy. „Złota alga” ma też zdolność żywienia się poprzez wchłanianie materii organicznej znajdującej się w wodzie, np. glony innych gatunków. „Złota alga” jest mikroskopijna, niewidoczna gołym okiem, ale przy bardzo dużym zakwicie zabarwia wodę na złoto-brązowo. O zakwicie mówimy, gdy w litrze wody występuje 50 mln komórek. W 2022 roku w Odrze i Kanale Gliwickim obserwowano 300, a nawet 600 milionów komórek „złotej algi” w litrze wody.

Choć Prymnesium parvum na ogół występuje w wodach słonych, adoptuje się do warunków panujących w rzekach, najchętniej bytuje w wodach stojących, starorzeczach i kanałach, o podwyższonym zasoleniu, zwłaszcza w rzekach przepływających przez tereny przemysłowe. Szczególnie chętnie namnaża się jednak nie w nurcie rzeki, a w starorzeczach, kanałach, zbiornikach wodnych, gdzie jest woda stojąca, stagnująca.

„Złota alga” wytwarza toksyny tzw. prymnezyny. W ten sposób zwalcza konkurencję w postaci glonów innych gatunków i zapewniają sobie źródła materii organicznej do dalszego namnażania się. Prymnezyny są także śmiertelne dla ryb i innych organizmów wodnych posiadających skrzela.

Glon jest słabo poznany przez naukowców, mimo kilkudziesięcioletnich badań nie wiadomo, co dokładnie wywołuje wyrzucenie toksyny. Uważa się, że toksyna „złotej algi” jest nieszkodliwa dla ssaków, ptaków i człowieka.

Od sierpnia 2022 r. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), obok standardowo wykonywanego państwowego monitoringu środowiska (PMŚ), wprowadził dodatkowy interwencyjny monitoring Odry. W okresie letnim i jesiennym 2022 i 2023 roku próbki wody z Odry i Kanału Gliwickiego były pobierane z większą częstotliwością, nawet codziennie. Wiosną 2024 roku są pobierane dwa razy w tygodniu w 12 punktach pomiarowo-kontrolnych, rozmieszczonych wzdłuż biegu Odry. Jeśli sytuacja w 2024 roku będzie tego wymagała, monitoring będzie wykonywany częściej lub w innych punktach. Sprawdzane są parametry wody, m.in. temperatura, przewodność, pH, zawartość tlenu rozpuszczonego, chlorków, siarczanów oraz sodu, związków azotu i fosforu. Raz w tygodniu woda jest badana na obecność glonów, w tym „złotej algi”. Wszystkie dane spływają do Centralnego Laboratorium badawczego GIOŚ, tam są analizowane. Wyniki monitoringu interwencyjnego prowadzonego przez GIOŚ, są publikowane na portalu: www.gov.pl/web/odra

uruchomiony pilotażowo 1 kwietnia 2023 na Odrze. Za pomocą automatycznych sond całodobowo kontroluje m.in. zasolenie wody (czyli przewodność), temperaturę, pH i poziom tlenu w wodzie. Dane z sond spływają do analiz do Centralnego Laboratorium Badawczego GIOŚ. W kwietniu 2024 roku działa około trzydziestu sond, system automatyczny będzie rozbudowywany. Pilotaż jest uzupełnieniem monitoringu interwencyjnego. Dane z pilotażu są publikowane na stronie pomiary.gios.gov.pl/ i na portalu: www.gov.pl/web/odra

Opracowana przez GIOŚ. To dokument określający trzy stopnie alertowe wprowadzane przy konkretnych parametrach wody i obecności komórek Prymnesium parvum, czyli algi w pobranych próbkach. Procedura jest przeznaczona dla wszystkich służb i jednostek na poziomie centralnym i regionalnym. W przypadku wykrycia masowego zakwitu „złotej algi” i zagrożenia skażeniem toksyną, GIOŚ powiadamia służby i instytucje w ciągu jednej godziny. Procedura monitoringu została opracowana i wprowadzona przed rozpoczęciem sezonu wegetacyjnego. Alerty uruchamiają instrukcję postępowania.

To wytyczne dla skoordynowanych działań służb i instytucji, jak postępować w przypadku poszczególnych stopni alertowych. Co robić, by nie doszło do masowych zakwitów „złotej algi”, np. poprzez prewencyjne zwiększenie lub zmniejszenie przepływów przez Wody Polskie na zbiornikach, wstrzymanie zrzutów przez zakłady. W sytuacji, gdy jednak dojdzie do wyrzucenia toksyn i incydentów śnięcia ryb – służby otrzymują rekomendacje, jak zabezpieczyć teren, usuwać ryby z wody, odpowiednio zabezpieczyć materiał do badań, ograniczyć możliwość rozprzestrzeniania się alg na inne zbiorniki wodne.

Obok Odry, badane są też inne rzeki. Z danych GIOŚ na koniec marca br. wynika, że „złotej algi” nie ma w Wiśle i innych polskich rzekach (poza Odrą i Kanałem Gliwickim).

Inaczej przewodność, to jeden z parametrów wody badany w ramach monitoringu wód. Są to związki różnych soli, głównie jony, jakie mogą trafić do wody z produkcji przemysłowej, np. z górnictwa, z garbarni, produkcji papieru. Wartością graniczną dla dużej rzeki nizinnej, do jakich należy Odra, jest przewodność do 850 μS/cm. Ze względu na to, że Odra przepływa przez tereny silnie uprzemysłowione, jej zasolenie lokalnie jest znacznie wyższe niż przewidują to wartości graniczne. Podwyższone zasolenie sprzyja występowaniu „złotej algi”. Glon „lubi” przewodność na poziomie ok. 1500 µS/cm (mikrosiemensów na cm). Zaczyna kwitnąć w przedziale 2400-5500 µS/cm.

Biogeny, które są pożywką dla glonów, również dla „złotej algi” i sprzyjają ich rozwojowi. Do wód płynących trafiają najczęściej z działalności rolniczej i ze ścieków komunalnych, zwłaszcza tzw. zrzutami burzowymi, które są częstsze w sezonie letnim, kiedy deszczówka jest odprowadzana kanalizacją, gdzie miesza się z innymi ściekami. Dlatego obecność azotu i fosforu jest na bieżąco monitorowana.

To budżet programu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej pn. Stały monitoring zagrożeń śródlądowych wód powierzchniowych wraz z systemem wczesnego ostrzegania. Program jest opracowany. W jego ramach ma powstać nowoczesny system monitorowania wód wraz
z systemem wczesnego ostrzegania, dla wszystkich rzek w Polsce. Procedura, związana z uruchomieniem środków i realizacją tego projektu trwa. Natomiast już uruchomiono pilotaż monitoringu automatycznego na Odrze, który będzie rozbudowywany o kolejne punkty pomiarowe.

Obserwowana od kilkudziesięciu lat i nasilająca się w ostatnich latach. Towarzyszą jej znaczące wzrosty średnich temperatur, zarówno w okresie letnim jak i zimowym. Wydłużające się okresy bez opadów i bezśnieżne zimy, co ma decydujący wpływ na zasilanie rzek i zasoby wodne. Utrzymujące się wysokie temperatury przyspieszają parowanie wody ze środowiska, zaburzają cykl jej obiegu, bezpośrednio wpływają na stan rzek. Postępujący wzrost średniej temperatury powietrza i wód potwierdzają dane i liczne badania naukowe. Ocieplenie ma zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ na organizmy wodne. Pogłębia też problem zanieczyszczenia, sprzyja zakwitom glonów.

Ma bezpośredni wpływ na stan wody w rzekach i poziom wód gruntowych. Głównie za sprawą bezśnieżnych zim i zmiany struktury opadów – wydłużających się okresów bez opadów i towarzyszących im upałów w sezonie wiosenno-letnim. Susza i towarzyszące jej niskie stany wód, tzw. niżówki oraz wysokie nasłonecznienie, sprzyjają rozwojowi „złotej algi”.

Opracowane przez Instytut Ochrony Środowiska - PIB są opublikowane na stronie internetowej instytutu: www.ios.edu.pl

Dokumenty można pobrać w postaci PDF. Raport Wstępny z 30 września 2022 r. zawiera analizę zjawiska śnięć z 2022 roku, z wyjaśnieniem przyczyny, opisem sytuacji hydrologiczno-meteorologicznej, wynikami badań histopatologicznych ryb, analizami parametrów wody oraz pierwszymi wnioskami z badań „złotej algi”. Ważnym elementem Raportu wstępnego są rekomendacje zespołu ekspertów, które były wdrażane niezwłocznie od momentu ukazania się pierwszego raportu. Najważniejsze z nich to monitoring ciągły wód (co zostało zrealizowane) oraz kontrole zrzutów ścieków do Odry (służby środowiskowe przeprowadziły ich 300). Zespół ekspercki kontynuował prace badawcze, działa do tej pory, a zostanie rozwiązany w momencie, kiedy przedstawi sprawozdanie końcowe ze swoich prac.

Raport Końcowy z 31 marca 2023 r.

Powstał dla uzupełnienia Raportu Wstępnego. Ten raport zawiera m.in. analizę dotyczącą zrzutów do Odry z podziałem na województwa oraz wielokierunkową analizę sytuacji na Odrze na tle danych z lat ubiegłych i analizę strat w ichtiofaunie.

Na stronie internetowej Instytutu Ochrony Środowiska – PIB są dostępne również raporty z eksperymentów naukowych przeprowadzonych w 2023 roku, związanych z badaniami nad skutecznością środków neutralizujących „złotą algę”. Dostępne metody dają pozytywne rezultaty, ale nie likwidują całkowicie inwazyjnego glonu. Poza tym mogą być stosowane pod ścisłą kontrolą naukową w zamkniętych akwenach, nie otwartej rzece.

Ponadto przeprowadzone są działania usprawniające sposoby zarządzania rzutów wód kopalnianych: IMGW-PIB tworzy dynamiczny model hydrologiczny we współpracy z innymi resortami, który umożliwi „widzenie się” zrzutów, po to, aby uniknąć kumulacji zanieczyszczeń w rzece.

Od 5 marca 2024 r. co tydzień odbywają się spotkania Zespołu Zarządzania Kryzysowego Ministra Klimatu i Środowiska (ZZK MKiŚ). Zespół na bieżąco wypracowuje rekomendacje oraz wnioski w obszarze zapobiegania, a także przeciwdziałania powstałym zagrożeniom. Zakres tych rekomendacji podlega aktualizacji w zależności m.in. od prognozowanych warunków meteo-hydrologicznych, parametrów fizykochemicznych wód, oraz dynamiki rozwoju „złotej algi”. W spotkaniach biorą udział również przedstawiciele resortu Infrastruktury oraz Przemysłu, jak i właściwych Wydziałów Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego województw odrzańskich tj.: zachodniopomorskiego, lubuskiego, śląskiego, dolnośląskiego oraz opolskiego. Współpraca z wojewodami umożliwia bieżący monitoring sytuacji na rzece Odrze, wymianę informacji oraz szybkie podejmowanie odpowiednich działań w ramach występowania zagrożeń środowiskowych.

Międzyresortowy Zespół do Spraw Przeciwdziałania Sytuacjom Kryzysowym i Zagrożeniom Środowiskowym na rzece Odrze tworzą resorty: klimatu i środowiska, infrastruktury, przemysłu, aktywów państwowych, rolnictwa oraz spraw wewnętrznych, z udziałem Rządowego Centrum Bezpieczeństwa. W ramach posiedzeń Zespołu analizowane są rozwiązania systemowe, które umożliwią realizację inwestycji w systemy odsalania i oczyszczania wód. Analiza ta obejmuje działania zmierzające do obniżenia zasolenia wód rzeki Odry, w tym odsalanie wód kopalnianych przez zakłady wydobywcze oraz zwiększenie możliwości retencyjnych przez zakłady wydobywcze, jak i aspekty dotyczące ograniczania zawartości biogenów w wodach śródlądowych oraz hydromorfologii rzeki Odry.

Celem Grupy Roboczej jest przeciwdziałanie kumulacji ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych do wód poprzez retencjonowanie, ograniczenie rzutów oraz wykorzystanie możliwości gospodarki wodnej, by zapobiegać pogorszeniu dotychczasowych parametrów wody. W skład grupy roboczej wchodzą przedstawiciele Wód Polskich, IMGW-PIB, GIOŚ, Ministerstwa Przemysłu, MKiŚ oraz zakładów wydobywczych.

• Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) odpowiada za monitoring wód i analizuje dane.
• Instytut Ochrony Środowiska -PIB prowadzi działania naukowo-badawcze, przy udziale innych instytutów badawczych, m.in. IMGW-PIB oraz Instytutu Rybactwa Śródlądowego - PIB, także z udziałem ekspertów z zagranicy, m.in. z Uniwersytetu Wiedeńskiego, z USA z Texas Tech University, i z The University of Manchester w Wielkiej Brytanii. Pod redakcją Instytutu powstały oba raporty Zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze.
• Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska koordynuje prace naukowo-badawcze, prowadzi nadzór nad postępowaniami dot. szkody w środowisku.
• Inspekcja Ochrony Środowiska prowadzi kierunkowe kontrole podmiotów w zakresie m.in. przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i przestrzegania decyzji ustalających warunki korzystania ze środowiska, w tym z usług wodnych, czyli m.in. pozwoleń wodnoprawnych i zintegrowanych, przestrzegania zakresu, częstotliwości
  i sposobu prowadzenia pomiarów wielkości emisji i jej wpływu na stan środowiska..
• Wody Polskie również prowadzą kontrole pozwoleń wodno-prawnych i wylotów do rzek, czopują nielegalne wyloty, przeprowadzają wizje terenowe, oceniając stan wód, ściśle współpracują z inspektoratami ochrony środowiska i innymi służbami.
• Wszystkie instytucje współpracują i wymieniają się informacjami. Informacje
  w postaci raportów doraźnych wpływają również do podmiotów i służb działających na poziomie regionalnym.