Projekt zakłada zwiększenie skuteczności wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym (osobom prawnym), zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Zaproponowano także przepisy chroniące osoby sygnalizujące nieprawidłowości, tzw. sygnalistów.

Obecny system odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest nieefektywny, a liczba spraw prowadzonych w sądach wobec podmiotów zbiorowych jest niewielka.

W 2017 r. do sądów wpłynęło 14 spraw, w 2016 r. – 25, a w 2015 r. – 14. Analizy  wskazują na nieznaczną wysokość nakładanych kar, co może wskazywać na to, że są one używane głównie wobec małych podmiotów zbiorowych. Wypacza to koncepcję odpowiedzialności osób prawnych i prowadzi do wniosku, że aktualny model nie stanowi skutecznego narzędzia do walki z tego typu przestępczością.

Efektywność przepisów dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma istotne znaczenie ze względu na zobowiązania międzynarodowe wynikające z instrumentów prawnych Unii Europejskiej, Rady Europy oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz ONZ. Instrumenty te przewidują obowiązek wprowadzenia sprawnie funkcjonującego systemu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, które mają podlegać skutecznym i odstraszającym sankcjom, proporcjonalnym do wagi popełnionych przestępstw.

Projekt przewiduje m.in.:

• poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych;
• rezygnację z wymogu uprzedniego uzyskiwania prejudykatu (wyroku skazującego osobę fizyczną);
• odpowiedzialność podmiotu zbiorowego dotyczyć ma wszystkich czynów zabronionych pod groźbą kary, jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Zgodnie z projektem, podmiot zbiorowy będzie można pociągnąć do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej w przypadku uzyskania przez niego korzyści majątkowej
z popełnionego czynu zabronionego.

Zaproponowane rozwiązania ustanawiają odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jako tzw. odpowiedzialność represyjną zbliżoną do odpowiedzialności karnej, z zastrzeżeniem odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej za czyny zabronione, z których podmiot zbiorowy uzyskał korzyść, zbliżonej do odpowiedzialności cywilnej.

Projektowane podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego uzależnione będą od wykazania faktu popełnienia przestępstwa oraz od wystąpienia winy w nadzorze, wyborze czy organizacji, które doprowadziły do popełnienia tego przestępstwa.  

Analogiczne rozwiązania funkcjonują w większości państw UE i OECD. Przykładowo, odpowiedzialność karną podmiotów zbiorowych przewidziano w USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii czy Holandii. W większości państw OECD odpowiedzialność represyjna podmiotów zbiorowych jest niezależna od skazania osób fizycznych. OECD, oceniając obowiązujące w Polsce rozwiązania, zaleciła w raporcie z 2013 r., podjęcie pilnych kroków w kierunku wyeliminowania obowiązku uprzedniego skazania osoby fizycznej, jako warunku ścigania osoby prawnej.

Również takie rozwiązania, jak likwidacja osób prawnych założonych tylko w celu popełniania poważnych przestępstw, czy nadzór sądowy funkcjonują z powodzeniem we Francji, USA czy Wielkiej Brytanii. W praktyce za granicą wielkie koncerny często są karane za popełniane przestępstwa lub zawierają ugody o poddaniu się odpowiedzialności.

Zaproponowano także przepisy chroniące osoby zgłaszające informacje o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego, które doprowadziły albo mogą doprowadzić lub ułatwić popełnienie czynu zabronionego – tzw. sygnalistów. 

Wprowadzono zasadę, zgodnie z którą zgłoszenie informacji określonych kategorii będzie oznaczało obowiązek przeprowadzenia wewnętrznego korporacyjnego postępowania wyjaśniającego. Dotyczy to przypadków, gdy zgłoszone informacje będą mogły mieć znaczenie dla odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony.

Zwiększy się także zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, który nie usunął stwierdzonych nieprawidłowości. W takiej sytuacji przewidziano możliwość zwiększenia nakładanej sankcji dwukrotnie. Ponadto, sądy będą mogły przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom wyciąganym wobec sygnalistów. Chodzi np. o możliwość orzeczenia obowiązku przywrócenia do pracy, jeżeli współpracę z określoną osobą zakończono z przyczyn związanych z sygnalizowaniem nieprawidłowości. W przypadku zasądzenia odszkodowania, jego wysokość będzie mogła odpowiadać utraconym zarobkom za cały okres pozostawania bez pracy, co jest rozwiązaniem korzystniejszym niż ogólne przepisy Kodeksu pracy.

Zaproponowane rozwiązania wejdą w życie po 6 miesiącach od ich ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.