Odra - o chorobie i zapobieganiu
19.02.2024
Choroba zakaźna
Odra to ostra, wirusowa choroba zakaźna wieku dziecięcego, która bardzo łatwo się rozprzestrzenia wśród nieuodpornionych osób w każdym wieku i może powodować epidemie. Nie należy jej lekceważyć ponieważ powikłania z nią związane mogą być bardzo groźne.
Liczba zachorowań na odrę
1. Sytuacja w Polsce
Zachorowania na odrę były powszechne przed wprowadzeniem obowiązkowych szczepień. Epidemie występowały co 2–3 lata. W Polsce przed wprowadzeniem szczepień przeciw odrze (lata 1965-1974) chorowało od 70 do 200 tysięcy dzieci rocznie, z czego 200-300 umierało,
a tysiące miało ciężkie powikłania wymagające długotrwałej hospitalizacji.
Zachorowania na odrę w Polsce są związane przede wszystkim z zawlekaniem choroby
z zagranicy lub zakażeniem osób, które nie są zaszczepione przeciwko odrze. Zdecydowana jednak większość osób, które zachorowały na odrę to osoby, które nie zostały zaszczepione.
W roku 2022, po okresie epidemii w latach 2018-2019, odnotowano w Polsce 27 przypadków odry, podczas gdy w roku 2021 było ich 13, w 2020 r. - 30, zaś w 2019 r. - 1502. W roku 2023 łącznie odnotowano w Polsce 36 zachorowań, natomiast w okresie 1.01-31.01.2024 r. – 9 przypadków (dla porównania w analogicznym okresie 2023 r. odnotowano 5 potwierdzonych przypadków zakażenia wirusem odry). Zachorowania o charakterze i rozmiarach ognisk epidemicznych występują w populacjach, w których stopień uodpornienia dzieci i dorosłych jest niewystarczający dla uzyskania odporności zbiorowiskowej. Powstaje ona, gdy liczba osób uodpornionych w danym środowisku osiąga co najmniej 95%. Przez wiele lat w naszym kraju stan zaszczepienia przeciw odrze był wysoki i wynosił 98-99%. W ostatnim dziesięcioleciu obserwowany jest jednak globalny niepokojący trend malejący odsetka dzieci zaszczepionych przeciw odrze, śwince i różyczce
2. Sytuacja w Europie
W latach 2016-2018 w Europie (głównie w Rumunii, we Włoszech) wystąpił niepokojący wzrost liczby zachorowań na odrę, w tym również zgony. W 2018 roku w Regionie Europejskim WHO odnotowano ponad 82 tys. zachorowań (najwięcej na Ukrainie).
Zgodnie z aktualnymi danymi ECDC od 1 stycznia do 31 grudnia 2023 r. 23 kraje zgłosiły łącznie 2 361 przypadków odry, przy czym większość przypadków zgłosiła Rumunia (1 755), Austria (186), Francja (118), Niemcy (82), Belgia (69), Włochy (44), Polska (37), Hiszpania (13) i Szwecja (11). Również pozostałe kraje odnotowały przypadki odry (Chorwacja, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Węgry, Irlandia, Łotwa, Liechtenstein, Litwa, Holandia, Norwegia, Portugalia i Słowacja). Dane zebrane w okresie 5 stycznia –
6 lutego 2024 r. wykazały 1 861 nowych podejrzeń lub potwierdzonych przypadków, w tym
4 nowe zgony z powodu odry. Przypadki zgłosiło dziewięć krajów UE/EOG: Austria, Estonia, Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia (1 zgon u osoby dorosłej), Włochy, Portugalia
i Rumunia (3 zgony w tym 2 dotyczące dzieci, które nie kwalifikowały się do szczepienia)
i Hiszpanii (2). W Wielkiej Brytanii odnotowano natomiast ponad 7 krotny wzrost liczby przypadków odry w stosunku do początku 2023 r.
Źródło wirusa
Człowiek jest jedynym źródłem wirusa odry. Wirus przenoszony jest drogą kropelkową oraz przez bezpośrednią styczność z wydzieliną z nosa, gardła lub moczem osoby chorej.
Wirus pozostaje aktywny i zakaźny w powietrzu przez kilka godzin, a na skażonych powierzchniach do 2 godzin. Od momentu zakażenia wirusem odry do wystąpienia pierwszych objawów choroby może upłynąć około 7-13 dni do wystąpienia gorączki, około 14 dni do wysypki. Prawie każda nieuodporniona osoba zachoruje po kontakcie z chorym. W związku z tym, przed wprowadzeniem powszechnych szczepień w 1975 roku, w dzieciństwie chorowały prawie wszystkie osoby.
Objawy
Odra rozpoczyna się 2-4 dniowym okresem zwiastunów niespecyficznych objawów: złe samopoczucie, kaszel, katar, zapalenie spojówek z łzawieniem oraz narastającą gorączką dochodzącą nawet do temperatury ponad 400C. W tym stadium zachorowanie jest zazwyczaj mylnie rozpoznawane jako przeziębienie lub grypa. Następnie u 80% chorych, na 2-3 dni przed wysypką, na przekrwionej błonie śluzowej policzków pojawiają się 1-2 mm białawe plamki Koplika, które bledną po wystąpieniu wysypki. Przeważnie 14 dnia od zakażenia (3-4 dzień choroby) pojawia się rumieniowa, nieswędząca, plamisto-grudkowa wysypka (nie pęcherzykowa). Wysypka odrowa zaczyna się na linii włosów oraz za uszami, rozprzestrzenia się w dół tułowia i kończyn z zajęciem powierzchni dłoniowych rąk i podeszw stóp. Wykwity często zlewają się. Gorączka zwykle ustępuje po 4-5 dniach od wystąpienia wysypki, która zanika w takiej kolejności, w jakiej się pojawiła. Po wysypce pozostają przebarwienia, może wystąpić złuszczenie naskórka. Powiększenie węzłów chłonnych i śledziony, biegunka oraz wymioty należą do często występujących objawów. U starszych dzieci odra przebiega najczęściej bez powikłań, w ciągu 2-5 dni po wystąpieniu charakterystycznej wysypki, w surowicy krwi pojawiają się przeciwciała, które usuwają wirusy z krwi i tkanek. Następuje okres zdrowienia.
Powikłania
Powikłania w przebiegu odry występują u ok. 30% osób chorych, większość z nich odnotowuje się u dzieci do 5 roku życia oraz dorosłych powyższej 20 lat. Najczęściej dochodzi do zapalenia ucha środkowego, które prowadzi do utraty słuchu (7-9% dzieci), biegunki (8% chorych), zapalenia płuc (1-6% chorych), zapalenia wątroby lub ostrego zapalenia mózgu mogącego prowadzić do obrzęku mózgu (1 na 1000-2000 chorych). Odra jest najbardziej niebezpieczna dla dzieci do 5 lat oraz osób z zaburzeniami układu odporności. Co czwarta chora osoba wymaga hospitalizacji. Jeden na 1000 chorych umiera z powodu choroby.
Wśród innych rzadkich powikłań należy wymienić: małopłytkowość, zapalenie krtani, zapalenie tchawicy, zapalenie rogówki, zapalenie wątroby, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalenie jelita grubego, zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie kłębuszków nerkowych. Najgroźniejsze powikłanie w przebiegu odry – podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE) występuje w przypadku przechorowania odry przed 2 rokiem życia. Ujawnia się od 4 do 15 lat po przejściu choroby i objawia się postępującym otępieniem, nasilającym się napięciem i sztywnością mięśni oraz drgawkami.
Profilaktyka
Jedyną skuteczną ochroną przed zachorowaniem na odrę jest szczepienie. Szczepienie przeciw odrze obejmuje podanie dwóch dawek skojarzonej szczepionki MMR (przeciw odrze, śwince i różyczce). Szczepionka przeciw odrze należy do szczepionek żywych (zawiera wirusy osłabione, niezdolne do wywołania choroby). Nie zawiera adiuwantów. Badania naukowe wykazały, że po podaniu dwóch dawek odporność na odrę wykazuje około 98-99% zaszczepionych.
1. Szczepienia dzieci i młodzieży do 19 r. ż.
Szczepienie przeciw odrze należy do szczepień obowiązkowych (bezpłatnych) podawanych w Polsce w:
- w 13 – 15 miesiącu życia – I dawka,
- w 6. roku życia – II dawka przypominająca (od 2019 r., zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych)
2. Szczepienia dorosłych
Przechorowanie odry w dzieciństwie zapewnia odporność na całe życie dlatego też dużym prawdopodobieństwem osoby urodzone przed 1964 r. są uodpornione na odrę i (poza nielicznymi przypadkami) nie jest wymagane u nich szczepienie.
Osoby urodzone przed 1991 r., które były zaszczepione tylko jedną dawką monowalentnej szczepionki przeciwko odrze, zwłaszcza te pracujące z dziećmi, powinny się doszczepić jedną dawką szczepionki (dawka przypominająca). Natomiast u osób urodzonych w latach 1965-1974 r., które nie mają wiedzy na temat przechorowania odry powinno się rozważyć szczepienie dwoma dawkami szczepionki.
W przypadku udokumentowania podania dwóch dawek szczepionki nie ma potrzeby powtarzania szczepienia ani podawania kolejnej dawki szczepionki. Ponieważ szczepionka przeciw odrze należy do szczepionek żywych, odporność po szczepieniu w znacznej mierze rozwija się na poziomie komórkowym i utrzymuje się do końca życia.
3. Bezpieczeństwo
Szczepionka MMR jest bezpieczna. Po jej podaniu mogą wystąpić niepożądane odczyny poszczepienne (NOP), tj.: ból w miejscu podania, zaczerwienienie lub obrzęk. Ogólne odczyny poszczepienne zależą od wieku szczepionej osoby. U dzieci może pojawić się łagodne powiększenie węzłów chłonnych, podwyższona temperatura i przelotna wysypka. U dorosłych mogą dodatkowo wystąpić bóle stawów. Ciężkie NOP (anafilaksja, łagodne zapalenie mózgu) występują bardzo rzadko i zwykle ustępują bez trwałych następstw. Szczepionka zawiera żywe, atenuowane wirusy, które po szczepieniu nie przenoszą się na inne osoby z otoczenia osoby zaszczepionej.
4. Przeciwwskazania do szczepienia
Przeciwwskazania do stosowania szczepionki MMR to przede wszystkim: reakcja anafilaktyczna, która wystąpiła po wcześniejszym szczepieniu, choroba przebiegająca z wysoką gorączką, uczulenie na składnik szczepionki, zaburzenia odporności (przyjmowanie leków zmniejszających aktywność układu odpornościowego oraz choroby krwi i nowotwory), a także ciąża.
5. Szczepionki przeciw odrze zarejestrowane w Polsce
Szczepionka przeciw odrze dostępna jest wyłącznie jako szczepionka skojarzona przeciw odrze, śwince i różyczce (tzw. MMR). Do szczepionek skojarzonych należą:
- Szczepionka: M-M-RVAXPRO
Typ szczepionki: szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce, żywa,
Antygeny: atenuowane szczepy wirusa odry, świnki i różyczki,
Podmiot odpowiedzialny: Sanofi Pasteur MSD SNC, Francja
Postać: proszek i rozpuszczalnik do sporządzenia zawiesiny do wstrzykiwań
Dawka: 0,5 ml;
- Szczepionka: Priorix
Typ szczepionki: szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce, żywa,
Antygeny: atenuowane szczepy wirusa odry, świnki i różyczki
Podmiot odpowiedzialny: GlaxoSmithKline Biologicals S.A., Belgia
Postać: proszek i rozpuszczalnik do sporządzania roztworu do wstrzykiwań
Dawka: 0,5 ml.
W Polsce pojedyncze (monowalentne) szczepionki przeciw odrze nie są zarejestowane.
PAMIĘTAJ, ŻE:
• Odry nie należy lekceważyć ponieważ powikłania z nią związane mogą być bardzo groźne;
• Wirus odry przestaje się rozprzestrzeniać w populacji dopiero, gdy zaszczepionych jest przynajmniej 95% osób;
• Na odrę chorują głównie osoby niezaszczepione lub zaszczepione w dzieciństwie tylko jedną dawką szczepionki;
• Badania wykluczają związek szczepionki przeciw odrze z występowaniem autyzmu;
• Zwiększenie liczby zachorowań na odrę związane jest głównie z coraz większą liczbą rodziców, którzy odmawiają szczepienia dzieci pomimo bezsprzecznych dowodów naukowych potwierdzających bezpieczeństwo i skuteczność szczepień przeciw odrze.
