Powiatowa Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Wołominie

Przykład kilku spektakularnych lokalnych epidemii menigokokowych w naszym kraju w ostatnich latach wyraźnie pokazuje, jak bardzo groźne są zakażenia spowodowane przez meningokoki. W ciągu kilkunastu godzin od zakażenia może dojść do dramatycznego przebiegu choroby kończącej się zgonem. Śmiertelność wynosi ok. 10-15%, ale w przypadku wstrząsu septycznego może sięgać nawet 80%.

 

Meldunki epidemiologiczne Państwowego Zakładu Higieny wskazują na wzrost zachorowań na inwazyjną chorobę meningokokową oraz pojawienie się szczepów meningokoków o zwiększonej zjadliwości. W 2009 roku odnotowano 296 przypadków zachorowań, w tym aż prawie połowa przypadków dotyczyła dzieci do 4 roku życia. Niestety większość tych zachorowań przebiegało pod postacią posocznicy. Na podstawie analiz, zapadalność na chorobę meningokokową waha się w granicach 1-3 na 100 tysięcy mieszkańców.

W całej groźbie związanej z zakażeniem przez meningokoki optymistyczne jest to, że bakterie te na szczęście charakteryzują się stosunkowo niską zakaźnością, czyli w większości sytuacji narażenia na bakterie nie dochodzi do rozwoju zakażenia i choroby.

Neisseria meningitidis = meningokoki należą do chorobotwórczych bakterii gram ujemnym o ziarenkowatym kształcie, dlatego bardzo często określane są także jako dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Charakterystyczną cechą bakterii jest posiadanie zewnętrznej otoczki, zbudowanej z różnych rodzajów cukrów. Ta różnorodność pozwala na wyodrębnienie 13 grup serologicznych bakterii, wśród których serotypy A, B, C, Y i W135 powodują większość przypadków zachorowań. Rozmieszczenie serotypów jest różne na świecie i informacja ta jest istotna w przypadku stosowania szczepień profilaktycznych przed podróżą w rejony epidemiczne.

W Polsce dominują serotyp B oraz wzrasta udział serotypu C, natomiast serotyp A jest odpowiedzialny za wywoływanie dużych epidemii w rejonie Afryki Subsaharyjskiej.

Szczepy typu B meningokoków większości przypadków powodują zachorowania sporadyczne i charakteryzują się mniejszą zjadliwością, natomiast epidemie są wywołane przede wszystkim przez szczepy C, które posiadają wysoki potencjał zjadliwości prowadzący do posocznicy (sepsy).

Naturalnym rezerwuarem meningokoków jest tylko człowiek i bakterie te kolonizują jamę nosowo-gardłową, powodując bezobjawowe nosicielstwo. Zjawisko nosicielstwa meningokoków w populacji ocenia się na 2-20% i największy odsetek nosicieli występuje u osób w przedziale wiekowym 15 – 24 lata, natomiast w społecznościach zamkniętych np. koszary wojskowe, więzienia, przedszkola, akademiki czy domy dziecka nosicielstwo może sięgać nawet 40-70%.

Zakażenia meningokokowe najczęściej dotyczą dzieci do 5 roku życia, a największą liczbę zakażeń odnotowuje się w grupie dzieci do 1 roku życia. Drugą grupą, w której obserwuje się zwiększoną liczbę zakażeń, są młodzież i młodzi dorośli.

Do zakażenia dochodzi za pośrednictwem drogi kropelkowej lub kontaktu bezpośredniego (w trakcie kaszlu, kichania, pocałunków, wspólnego korzystania z tej samej szklanki itp.)

Zakażenia meningokokowe charakteryzują się sezonowością występowania i w Polsce najwięcej zachorowań obserwuje się w pierwszych miesiącach roku.

Okresy wylęgania inwazyjnej choroby meningokokowej średnio wynosi 3 - 4 dni.

Objawy zakażenia mogą być różnorodne. Choroba najczęściej rozpoczyna się nagle gorączką, bólami mięśni, czasami wymiotami. Po 4-6 godzina może dojść do przejściowej poprawy (spadek temperatury, ustąpienie dolegliwości), jednak następnie dochodzi do pogorszenia stanu klinicznego. W zależności od postaci mogą pojawić się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych: bóle głowy, drgawki, wysoka gorączka, zaburzenia świadomości albo objawy posocznicy (sepsy), której charakterystycznym objawem jest wysypka krwotoczna rozpoczynająca się najczęściej na kończynach dolnych.

Wystąpienie wysypki krwotocznej w przebiegu gorączki powinno zawsze wzbudzić czujność i fakt taki powinien być pilną przyczyną do konsultacji lekarskiej. Dodatkowymi objawami posocznicy są także: przyspieszenie oddechu, przyspieszenie tętna, wysoka gorączka oraz postępujące pogorszenie stanu ogólnego. Należy podkreślić, że zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może przejść w posocznicę.

Zakażenia meningokokowi mogą przebiegać pod postacią:

inwazyjnej choroby meningokokowej – jest to ciężkie ogólnoustrojowe zakażenie i wyróżniamy tutaj:

• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• posocznicę (sepsa)
• zespół Waterhouse-Friderchisen – piorunująca postać posocznicy z martwicą krwotoczną nadnerczy
• zapalenie płuc z bakteriemią
• zapalenie mięśnia sercowego, wsierdzia lub osierdzia
• septyczne zapalenie stawów
• zapalenie szpiku kostnego

zakażeń nieinwazyjnych (rzadko), takie jak: zapalenie spojówek, zapalenie zatok, zapalenie ucha środkowego

Rokowanie dla osób z inwazyjną choroba meningokokową jest niepomyślne. Przy braku wczesnego rozpoznania, wczesnej antybiotykoterapii oraz intensywnej opieki medycznej śmiertelność dochodzi do 70%. Do trwałych powikłań choroby zalicza się: upośledzenie słuchu, zaburzenia neurologiczne (padaczka, zaburzenia pamięci), uszkodzenia kości i stawów, utrata palców w wyniku zmian martwiczych czy uszkodzenie nerek.

Rozpoznanie choroby powinno być postawione jak najszybciej, bowiem znacznie poprawia to rokowanie. Podstawą rozpoznania jest wyhodowanie meningokoków z krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego lub z wymazu z nosogardła.

Podejrzenie inwazyjnej choroby meningokokowej jest wskazaniem do pilnej hospitalizacji – bardzo często na oddziałach intensywnej opieki medycznej oraz pilnego i jak najszybszego włączenia antybiotykoterapii dożylnej. W leczeniu stosuje się głównie penicylinę lub antybiotyki z grupy cefalosporyn III generacji.

Najbardziej zalecanym sposobem ochrony przed meningokokami są szczepienia ochronne.

Ze względu na różnorodność serotypów bakterii dostępne są szczepionki monowalentne (zawierające jeden typ) oraz poliwalentne (zawierające kilka typów).

W Polsce zarejestrowane są szczepionka poliwalentna przeciwko serotypom A+C (Meningo A+C Sanofi Pasteur) oraz szczepionki monowalentne przeciwko serotypom C (Neisvac-C Baxter i Meningitec Wyeth) .

Dostępne szczepionka przeciwko serotypom A i C jest szczepionką polisacharydową nieskoniugowaną i zalecana jest od 2 roku życia w okresach epidemii oraz w przypadku podróży do rejonów o wysokim ryzyku zachorowania na chorobę meningokokową, głównie serotypem A. Szczepionka ta charakteryzuje się dobrą, ale krótkotrwałą (ok. 5 lat) ochroną immunologiczną.

Szczepionki przeciwko serotypowi C są szczepionkami skoniugowanymi i mogą być już stosowane u dzieci powyżej 2 miesiąca życia. Szczepionki te dają długotrwałą odporność. Liczba dawek szczepionki zależy od wieku rozpoczęcia szczepienia i tak: u dzieci powyżej 1 r.ż, u młodzieży i dorosłych wystarczy jedna dawka, natomiast u dzieci poniżej 1 r.ż wskazane jest podanie 2 dawek szczepionki w odstępie 2 miesięcy oraz dawki przypominającej w 2 roku życia.

Szczepionki są szczególnie wskazane dla osób z grup ryzyka:

- dzieci w wieku od 2 miesiąca życia do 6 lat

- młodzieży w wieku od 11 lat do 24 lat

- osób narażonych na zachorowanie w wyniku bezpośredniego, stałego kontaktu (np. żłobek, przedszkole, żołnierze, studenci, osoby podróżujące w regiony endemiczne i epidemiczne).

Niestety, nie ma uniwersalnej szczepionki przeciwko szczepom typu B, a wynika to z podobieństwa cukrów otoczki do ludzkich cząsteczek i przez to nie dochodzi do wytworzenia odpowiedzi immunologicznej w naszym organizmie. Obecnie trwają prace nad stworzenie szczepionki przeciwko B w oparciu o zastosowania metod genetycznych.

Drugim sposobem ochrony przed zakażeniem meningokokami jest tzw. chemioprofilaktyka, która polega na podaniu najczęściej jednej dawki antybiotyku działającego na meningokoki osobom mającym bezpośredni kontakt z chorym.

Chemioprofilaktyka zalecana jest osobom, które miały ścisły kontakt (przebywały co najmniej 4 godziny dziennie w tym samym pomieszczeniu) albo bardzo bliski (nawet krótkotrwały – np. całowanie, używanie tej samej szczoteczki do zębów, spożywanie potrwa z tych samych naczyń czy używanie tych samych sztućców) z chorym na inwazyjną chorobę meningokokową na 7 dni przed zachorowaniem. Profilaktyka powinna być podana najlepiej w ciągu 24 godzin od kontaktu, a maksymalnie do tygodnia od kontaktu.

W chemioprofilaktyce zalecane jest podanie jednego z leków:

- rifampicyny przez 2 dni doustnie

- ceftriaksonu – jednorazowo domięśniowo

- ciprofloksacyny – jednorazowo doustnie, ale tylko u osób powyżej 18 roku życia

Dodatkowo wszystkim osobom z kontaktu zaleca się również jak najszybsze zaszczepienie przeciwko meningokokom.

Meningokoki to bakterie wywołujące inwazyjną chorobę. Polecaną formą profilaktyki są szczepienia ochronne, szczególnie na typy B i C, będące najczęstszymi grupami występującymi w Polsce.

Meningokoki to bakterie wywołujące chorobę meningokokową, która może przybrać postać sepsy meningokokowej (ogólnoustrojowego, ciężkiego zakażenia przebiegającego z niewydolnością wielonarządową) lub meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Obie postaci łączą się z wysoką śmiertelnością sięgającą nawet 30% chorych. Odkryto 5 typów meningokoków. W Polsce główne grupy chorobotwórcze to typ B i C.

Meningokoki – jak można się zarazić?

Choroba meningokokowa najczęściej dotyka dzieci w 1. roku życia. Dotyczy to szczególnie zachorowań na typy powszechne w Polsce, czyli B i C. Spośród tych dwóch, w 1. roku życia dominują zakażenia typem B, a od 2. roku życia wzrasta zapadalność na typ C. Inne typy meningokoków, czyli A, Y i W-125, występują również w Polsce, jednak najczęściej na zasadzie nosicielstwa. Rzadko zdarza się, by te grupy wywołały objawy inwazyjnej choroby meningokokowej, choć odsetek zachowań na nie w innych krajach (np. w USA) jest znaczny.

Nawet 25% populacji stanowią bezobjawowi nosiciele meningokoków. Największy ich odsetek jest w wieku 15–24 lat i mieszka w dużych skupiskach ludzi – w akademikach, domach dziecka czy internatach. Dzieci mogą zarazić się poprzez kontakt z wydzielinami górnych dróg oddechowych zakażonej lub chorej osoby. Polega on np. na piciu z jednej butelki, używaniu tych samych sztućców czy całowaniu w usta. Bezpośredni kontakt to również długotrwałe przebywanie i spanie w jednym pomieszczeniu (stąd np. często zarażają się od siebie dzieci w żłobku). Meningokoki nie wykazują bardzo dużej zakaźności; poza kontaktem bezpośrednim rzadko dochodzi do transmisji bakterii.

Objawy zakażenia meningokokami u dzieci

Meningokoki są szczególnie groźne dla małych dzieci. Osoby dorosłe częściej są nosicielami bakterii, jednak niż prezentują pełnoobjawowego obrazu zakażenia. Wyróżnia się 2 szczyty zachorowań na meningokoki. Pierwszy okres obejmuje czas od momentu narodzin do 5. roku życia. Drugi szczyt przypada na wiek 15–20 lat. Objawy u dzieci to zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i sepsa meningokokowa.

Wielu ludzi lekceważy szczepienia ochronne ze względu na stosunkowo niewielką liczbę zachorowań w Polsce. Należy jednak mieć świadomość dużego odsetka nosicielstwa tej bakterii, dużego ryzyka zakażenia dziecka, a także ciężkiego przebiegu choroby meningokokowej i wysokiego stopnia śmiertelności.

Jeśli wiadomo, że dziecko miało kontakt z osobą zakażoną, stosuje się profilaktyczne leczenie antybiotykiem, zapobiegające zachorowaniu. Najskuteczniejszą formą profilaktyki jest jednak szczepienie ochronne.

Kiedy szczepić na meningokoki?

Wakcyna mająca na celu przeciwdziałać zakażeniom meningokokowym jest szczepionką nieżywą. Zawiera mały fragment bakterii. Może być to otoczka polisacharydowa połączona z białkiem w przypadku szczepionki skoniugowanej lub kombinacja białek (przeciwko meningokokom z grupy B).

W Polsce dostępne są następujące wakcyny przeciwko meningokokom:

   bexsero – szczepionka na typ B meningokoków,

   meningitec i neis vac-c – szczepionki skoniugowane przeciwko grupie C,

   menveo i nimenrix – szczepionki skoniugowane przeciwko grupom A, C, W i Y.

Należy pamiętać, że szczepienie chroni wyłącznie przed sepsą i zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych o etiologii meningokokowej. Są to stany, które mogą być wywołane innymi czynnikami patologicznymi. Dzieci szczepione w 1. roku życia powinny mieć podaną dawkę przypominającą szczepionkę w 2. roku życia. W przypadku dzieci zaszczepionych dopiero po ukończeniu 1. roku, wystarczy jedna dawka, jednak całkowita ich liczba zależy od rodzaju szczepionki.

Szczepionka jest bezpieczna. Niewielkie jest ryzyko wystąpienia odczynów poszczepiennych, porównywalne do innych szczepionek obecnie stosowanych. Do niektórych reakcji mogących wystąpić po szczepieniu zalicza się zaczerwienienie, obrzęk i ból w miejscu wstrzyknięcia, rozdrażnienie, pogorszenie apetytu i stan podgorączkowy.

Najlepiej szczepić dzieci do 6. miesiąca życia. Szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom typu B i C mogą być podane już niemowlętom, które ukończyły 2. miesiąc życia, zwłaszcza jeśli w przyszłością będą uczęszczać do żłobka czy przedszkola. Szczepionki przeciwko typom A, W i Y należy rozważyć u nastolatków i osób dorosłych podróżujących do Afryki, USA i Azji. Na szczepienie nigdy nie jest za późno.

Niestety szczepionki przeciwko meningokokom nie są bezpłatne. Koszt szczepienia zależy od rodzaju szczepionki. Można je łączyć z innymi wakcynami.