Mając to na względzie, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zainicjowało projekt „Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczpospolitej Polskiej”, który zakłada identyfikację wszystkich cmentarzy stanowiących do 1939 roku własność gmin żydowskich oraz wprowadzenie ujednoliconej formy ich oznaczania – wyjaśnił Jarosław Sellin.

Wiceminister przypomniał zebranym na cmentarzu w Orli, że tragiczny los, który spotkał obywateli narodowości żydowskiej, dotknął również miejsca kultu religijnego.

Masowym mordom, dokonywanym przez Niemców w czasie II wojny światowej, towarzyszyły dewastacje synagog i miejsc pochówku. Wiele z tych, które ocalały, ulegało dalszej dewastacji za przyzwoleniem władz komunistycznych. Celowe niszczenie lub milczące przyzwolenie na tę dewastację wynikało z ideologii reżimów i braku szacunku dla miejsc kultu religijnego – powiedział wiceszef resortu. 

Pochodzący z pierwszej połowy XIX wieku cmentarz żydowski w Orli na Podlasiu, zwany przez mieszkańców „Kwores”, znalazł się wśród obiektów oznakowanych w pierwszym etapie realizacji projektu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej”. Forma oznakowania – mosiężne tablice o zarysie macewy z polsko-hebrajską inskrypcją i kodem QR, kierującym do opisu obiektów na portalu zabytek.pl, została uzgodniona przez Generalnego Konserwatora Zabytków i Naczelnego Rabina Polski.

Realizację projektu poprzedziły zmiany prawne uniemożliwiające obrót cmentarzami przez samorządy, nowe kryteria wpisu do rejestru zabytków oraz  „Porozumienie w sprawie standardów zachowania i upamiętniania cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczpospolitej” Polskiej z dnia 21 grudnia 2018 r. zawarte pomiędzy Generalnym Konserwatorem Zabytków, Związkiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich Rzeczpospolitej Polskiej oraz Naczelnym Rabinem Rzeczpospolitej Polskiej. Jak słusznie zauważono w tym dokumencie, każdy spośród około 1200 cmentarzy żydowskich zachowanych na terenie Polski, to „odrębna historia – rodzin, gmin, miast, ale przede wszystkim Polski i tysiącletniej historii polsko-żydowskiej” – podkreślił wiceminister Sellin.

Projekt „Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczpospolitej Polskiej”

W listopadzie 2017 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego zainicjował Program „Projekt oznakowania miejsc cmentarzy żydowskich na terenie RP”, który zakłada identyfikację i ujednolicenie oznakowania cmentarzy żydowskich na terenie Polski oraz zainicjowanie procesu przywracania ich społecznej świadomości. Program poprzedziły wielomiesięczne prace terenowe pracowników Narodowego Instytutu Dziedzictwa, a także wielostronny dialog z przedstawicielami społeczności żydowskiej oraz podmiotami zaangażowanymi w ochronę dziedzictwa żydowskiego w Polsce.

Projekt „Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej” jest realizowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa jako wieloletni program pilotażowy, do którego od kwietnia 2020 r. dołączyło  Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Udział Muzeum POLIN w projekcie oznakowania cmentarzy żydowskich możliwy jest dzięki wdrażaniu zadania „Żydowskie Dziedzictwo Kulturowe”, finansowanego w ramach III edycji funduszy norweskich w Polsce na l. 2014 - 2021. Budżet tego projektu to 10 mln euro.

W pilotażowej akcji oznakowano cmentarze w Warszawie, Broku, Górze Kalwarii, Lublinie, Siedlcach, Tykocinie, Wyszogrodzie, Łomży, Nasielsku, Orli, Tuszynie i Janowie Lubelskim. 

Generalny Konserwator Zabytków wraz z Michaelem Schudrichem, Naczelnym Rabinem Polski, w grudniu 2018 r. podpisali porozumienie, zakładające standardy zachowania i upamiętniania cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z zapisami porozumienia należy zapewnić ochronę cmentarzy oraz przywrócenie należytej pamięci obiektom, aby powstrzymać proces ich zanikania w przestrzeni publicznej. Wypracowane standardy służyć mają służbom konserwatorskim, gminom i zarządcom cmentarzy, a także wszelkim podmiotom działającym na rzecz dziedzictwa polsko-żydowskiego.

W Polsce znajduje się około 1200 cmentarzy żydowskich. Różny stan zachowania, niejednorodna ochrona, skomplikowany stan prawny i nierównomierny poziom opieki stoją za koniecznością usystematyzowania oznakowania cmentarzy żydowskich i ich granic.