– Prezentowany dziś portret będzie jednym z najważniejszych eksponatów wystawy „Wyspiański. Nieznany”, którą Muzeum Narodowe w Krakowie otworzy 15 stycznia 2019 roku, w 150. rocznicę urodzin artysty – powiedział wicepremier, minister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotr Gliński.

– Zwłaszcza pierwszy obraz jest niezwykle cenny dla polskiego dziedzictwa i dla naszej kolekcji. W polskich zbiorach istnieje tylko 10 autoportretów Wyspiańskiego – ten jest jedenasty i piąty z wykonanych w technice pastelu. Co więcej, autoportret ten nigdy nie był pokazywany publicznie, dotychczas znaliśmy go tylko ze zdjęć. Można wręcz powiedzieć, że został cudownie odnaleziony - mówił dr hab. Andrzej Betlej, dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie.

Wyjątkowy autoportret

Wyspiański własne portrety tworzył rzadko, powstawały w ważnych momentach jego życia i miały zawsze charakter symboliczny. Opowieściami o sobie są pierwsze autoportrety wykonane w szkicowniku w roku 1890, podczas podróży artysty po Europie, portret  z 1903 r. wybrany przez Wyspiańskiego i złożony w depozyt do Muzeum Narodowego w Krakowie z myślą o stworzeniu tu kolekcji swych najwartościowszych dzieł czy „młodopolski” portet małżeński z Teofilą. Taką „opowieścią o sobie” jest też bez wątpienia autoportret nabyty do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Wizerunek ten powstał w roku 1897, który był  przełomowym czasem w twórczości malarza. W czasie tym powstały „Skarby Sezamu”, „Moczar” i „Zamki na lodzie”, wielkoformatowe pastelowe kompozycje, w których Wyspiański widział początek nowego, dojrzałego etapu w swej malarskiej twórczości. Oblicze artysty, który wnikliwie spogląda na widza błękitnymi oczami jest radosne i pełne energii. Jak w większości swych obrazów poświęconych człowiekowi, Wyspiański wybrał tło neutralne, kadr niezwykle bliski, pozwalający skoncentrować się na psychice portretowanego.

Obraz był w posiadaniu Ferdynanda Hoesicka (polskiego księgarza, wydawcy, pisarza, historyka literatury) prawdopodobnie już w roku 1902, posłużył  bowiem za ilustrację tekstu poświęconego Wyspiańskiemu w dodatku „Życie i Sztuka” do czasopisma „Kraj”, wydanego w Petersburgu w styczniu 1902 roku. Po raz drugi zdjęcie tego pastelu reprodukuje Hoesick w tekście wspomnieniowym o Wyspiańskim, w kilka dni po śmierci artysty („Świat. Pismo Tygodniowe Ilustrowane” z 7 grudnia 1907 r., Kraków). Portret wzmiankowany był w literaturze po roku 1907 jedynie dwukrotnie: w monografii „Stanisław Wyspiański” autorstwa Heleny Blum w r. 1963 i w albumie „Świat Wyspiańskiego” Janusza Wałka w r. 1993. Nie był pokazywany szerokiej publiczności na żadnej wystawie twórczości Stanisława Wyspiańskiego.

„Portret dr. Jana Raczyńskiego”

Przedstawiony na drugim portrecie mężczyzna to lekarz pediatra Jan Rudolf Raczyński (1865-1918), mąż Marii, córki Stanisława i Elizy Pareńskich, wielkich admiratorów sztuki Stanisława Wyspiańskiego. Dobry znajomy zarówno samego artysty, jak i innych malarzy i poetów modernistycznych przełomu wieku w Krakowie. Wizerunek powstał w roku 1904, w którym Raczyński poślubił Marię z domu Pareńską. Jesienią i zimą tego roku Wyspiański niezwykle intensywnie pracował dla Elizy Pareńskiej, realizował m.in. projekt wystroju mieszkania dla jej córki Zofii, poślubionej Tadeuszowi Żeleńskiemu. Być może właśnie wtedy powstał również pastel z wizerunkiem Jana Rudolfa Raczyńskiego, męża drugiej z trzech córek państwa Pareńskich.

Przedstawienie modela na tym obrazie jest charakterystyczne dla arcydzieł portretowych Wyspiańskiego: ujęcie postaci na neutralnym tle, pominięcie wszelkich akcesoriów nadających wizerunkowi charakter anegdotyczny, szkicowe potraktowanie sylwetki portretowanego z wyraźnym skoncentrowaniem na wyrazie jego twarzy, służące „przedstawieniu istoty portretowanej osobowości”. Ważną cechą malarstwa (nie tylko portretowego) Wyspiańskiego była również linia, niezwykle ekspresyjna, żywa w przebiegu, która dodawała wyrazu, kolor i modelunek były traktowane drugoplanowo.

Portret doskonale wpisuje się w stworzoną w roku 1904 przez autora „Wesela” galerię pastelowych wizerunków osobistości świata kultury. W kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie znajdują się cztery podobne w kompozycji, a nawet rozmiarze, wizerunki literatów i lekarzy z tego czasu. Są to: „Portret Władysława Mickiewicza”, „Portret lekarza”, „Portret Wilhelma Feldmana” i „Portret Adama Chmiela”. Zakupiona praca świetnie ten zestaw dopełnia.

15 stycznia 2019 r. – nowa odsłona wystawy o Wyspiańskim

Już 2017 roku dzięki dotacji MKiDN Muzeum Narodowe w Krakowie zakupiło ważne dla twórczości Stanisława Wyspiańskiego prace: „Widok na kopiec” oraz szkic do witraża „Polonia”.

Wzbogacenie kolekcji MNK, posiadającego największy zbiór prac Wyspiańskiego, to programowe działanie mające na celu podkreślenie znaczenia twórcy, uznawanego za czwartego wieszcza, którego twórczość zapowiadała odzyskanie niepodległości w 1918 roku. W Muzeum Narodowym w Krakowie równo rok temu została otworzona wystawa „Wyspiański”, zorganizowana w ramach rządowego Programu Niepodległa, którą odwiedziło do tej pory ponad 200 tysięcy widzów. 15 stycznia 2019 ( w 150. rocznicę urodzin) w krakowskim Muzeum zostanie otwarta nowa odsłona ekspozycji, zatytułowana „Wyspiański. Nieznany”, na której znajdą się dzieła graficzne oraz związane z sztuką książki (w tym także biblioteka artysty) oraz obrazy wcześniej nie eksponowane publicznie (także z kolekcji prywatnych).