W ekspertyzie określono definicję turystyki zrównoważonej na obszarach przyrodniczo cennych, wskazano założenia teoretyczno-metodyczne pracy, określono relację pomiędzy turystyką zrównoważoną a innymi formami turystyki, wskazano rekomendację dla obszarów chronionych, w tym szczegółowych dla parków narodowych, m.in. dla Białowieskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego. Dodatkowo w pracy zawarto analizę przydatności i dostępności wskaźników turystyki zrównoważonej na potrzeby polskich miejscowości turystycznych i wskazano propozycję mechanizmu ewaluacji prowadzenia turystyki zrównoważonej. Dodatkowo dokonano oceny możliwości rozwoju turystyki zrównoważonej w dobie pandemii COVID-19.

Na obszarach przyrodniczo cennych walory przyrodnicze zapewniają przewagę konkurencyjną w stosunku do innych regionów turystycznych. Dysfunkcje turystyki dotyczą w szczególności zjawisk o charakterze przestrzennym i społecznym, a przejawiają się niszczeniem krajobrazu i degradacją walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego. Środowisko pełni dwojaką rolę w rozwoju turystyki. Po pierwsze, zapewnia walory, atrakcyjność i niepowtarzalność produktu turystycznego (konkurencyjność), po drugie, odbiera negatywne skutki rozwoju turystyki (zanieczyszczenie, zatłoczenie). Aby napływ turystów nie powodował niszczenia walorów, decydujących o atrakcyjności regionu, należy uwzględnić założenia turystyki zrównoważonej. Jej istotą jest dążenie do osiągania triady współzależnych i uzupełniających się celów: ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Jak wykazano w niniejszym opracowaniu, turystyka zrównoważona nie jest odrębną formą turystyki, tylko koncepcją, która tworzy ramy dla zrównoważonego rozwoju różnych form turystyki, które będą pożądane dla zrównoważonego rozwoju konkretnego obszaru. Wyjątkowe znaczenie turystyki zrównoważonej należy zauważyć w odniesieniu do obszarów przyrodniczo cennych. W opracowaniu wskazano na elementy koncepcji turystyki zrównoważonej, których uwzględnienie umożliwia jej realizację. Tymi uzupełniającymi się wzajemnie elementami turystyki zrównoważonej są:

•             plany i strategie, które muszą uwzględniać dostęp do zasobów różnych dziedzin gospodarki rozwijanych na danym, terenie i być spójne na różnych poziomach podziału administracyjnego kraju,

•             świadomość ekologiczna, która musi dotyczyć zarówno turystów, jak też wszystkich podmiotów związanych z tworzeniem usług turystycznych,

•             współpraca pomiędzy tymi podmiotami, jak też pomiędzy usługodawcami, mieszkańcami a władzami lokalnymi, a przede wszystkim władzami obszarów chronionych (parków narodowych),

•             zarzadzanie konfliktem, które uwzględnia ostrzegawczo-informacyjne, stymulujące, diagnostyczne i integrujące funkcje tego działania,

•             informacja i edukacja, która powinna wzmacniać postawy ekologiczne, zarówno turystów (obecnych i potencjalnych), jak też mieszkańców, usługodawców i wszystkich interesariuszy związanych z rozwojem turystyki na obszarach przyrodniczo cennych,

•             produkt turystyczny, który powinien uwzględniać elementy ekologiczne i kulturowe danego terenu,

•             marketing, który powinien przyciągać pożądane segmenty turystów (ekoturystów), wspomagać rozproszenie ruchu turystycznego do obszarów mniej przeciążonych, a nawet ograniczać liczbę turystów zmierzających do obszarów o wyjątkowo cennych walorach przyrodniczych.

Jak wykazano w części poświęconej szczegółowym rekomendacjom dla polskich parków narodowych, uwzględnienie tych elementów pozwala na wykorzystanie różnych rozwiązań i daje możliwości eliminowania konfliktów pomiędzy różnymi typami użytkowania parków. Wyraźny konflikt pojawiający się pomiędzy człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym wymaga często podjęcia takich działań, które w pierwszej kolejności ochronią środowisko. Przy czym, jak wskazują światowe trendy rozwoju turystyki, stale będzie wzrastać atrakcyjność nieskażonych cywilizacją. Można do nich zaliczyć wiele polskich obszarów chronionych. Pomimo, że turystyka zrównoważona jest zagadnieniem złożonym i obejmuje wiele aspektów, można dokonywać oceny jej stanu w oparciu o różne wskaźniki.

W opracowaniu przedstawiona została analiza dostępności i przydatności wskaźników turystyki zrównoważonej. Jej rozwinięciem jest propozycja ewaluacji turystyki zrównoważonej, która uwzględnia inne metody badań, w szczególności badania pierwotne, które z uwagi na wyższe koszty i konieczność dłuższego czasu prowadzenia, mogą być stosowane jednorazowo w zależności od sytuacji na danym obszarze. Turystyka jest zjawiskiem wielowymiarowym i na jej rozwój wpływają zróżnicowane czynniki, często trudne do przewidzenia i oszacowania. Takim nieprzewidzianym czynnikiem jest pandemia COVID-19, której skutki wywołały poważny kryzys na rynku turystycznym.

W sytuacji, gdy Polacy zmęczeni byli "zamknięciem" w domu, ale w obawie o swoje bezpieczeństwo w większości poszukiwali miejsc z dala od innych turystów. Największą popularnością w wyszukiwarce Google cieszyły się przede wszystkim miejsca, które można odwiedzić niedaleko miejsca zamieszkania turysty, położone blisko natury - parki narodowe i góry (hasła: Tatrzański Park Narodowy, Puszcza Białowieska, Poleski Park Narodowy, Pustynia Błędowska, Turbacz), spadła zaś liczba wyszukiwania miejsc, które były niezwykle popularne w ostatnich latach i dotyczyły dużych skupisk ludzkich takich jak parki rozrywki czy popularne miejscowości turystyczne (hasła: Energylandia, ZOO Wrocław, Zamek Czocha, Kazimierz Dolny, Karpacz) (wGospodarce 2020). Zatem zauważa się spadek uczestnictwa w turystyce masowej na rzecz wyjazdów kameralnych. Z punktu widzenia turystyki zrównoważonej pozytywnymi działaniami są:

•             turystyka w małych grupach, tematyczna albo aktywna (rowery, kajaki, wędrówki),

•             poznawanie miejsca zamiast intensywnego przemieszczania się.

Zmiany zachowania turystów dotyczyły też wyboru środka transportu i obiektu noclegowego. Prawie 60% Polaków wskazało unikanie transportu publicznego na rzecz własnego samochodu. Jest to cecha przeciwna idei turystyki zrównoważonej, która zachęca do eliminowania zanieczyszczenia środowiska poprzez korzystanie z transportu publicznego (Niezgoda, Markiewicz 2021). W ramach zakwaterowania hotel nadal był wybierany jako główny typ noclegu, jednak ponad 50% turystów na pytanie o zmiany w podróżowaniu w czasach pandemii wskazało omijanie dużych hoteli (ING, 2020). Ta cecha jest pozytywna, ponieważ łączy się ze wspieraniem małych przedsiębiorstw i lokalnych usługodawców.

Ekspertyza na temat wytycznych w zakresie zrównoważonej turystyki została sfinansowana zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Rozwoju, Pracy i Technologii w 2020 r.