Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego od kilkunastu lat prowadzi program prac konserwatorskich zabytkowej lwowskiej nekropolii, w które włączył się powołany przed trzema laty Instytut POLONIKA. Dzięki tej działalności kolejne cenne dzieła wspólnego dziedzictwa Polski i Ukrainy są poddawane renowacji. Jednym z takich obiektów jest neogotycka, datowana na 1890 rok kaplica Krzyżanowskich nazywana potocznie „kaplicą z chimerami”. Decyzja o rozpoczęciu prac zabezpieczających i konserwatorskich, odbudowie i rekonstrukcji wspaniałego zabytku projektu Jana Tomasza Kudelskiego została podjęta w ubiegłym roku.

Na remont zniszczonej kaplicy Krzyżanowskich, która dziś przeszła odbiór komisji konserwatorskiej, Instytut POLONIKA przeznaczył 1,65 mln złotych. W oficjalnej ekspertyzie przygotowanej w roku 2019 oceniono, że „obiekt wymaga pilnej interwencji konserwatorskiej” i wskazano konieczność jej przeprowadzenia równolegle z pracami badawczo-projektowymi.

Dyrektor Instytutu POLONIKA Dorota Janiszewska-Jakubiak podkreśla, że remont takiego obiektu jest bardziej skomplikowany i wieloetapowy niż budowanie od nowa.

Najpierw zleciliśmy szereg ekspertyz, żeby ustalić stopień zniszczenia budowli i określić zakres prac, które na nasze zlecenie wykonywała później firma Monument Service. Po kolei zajęli się substancją zabytkową, odtwarzając też elementy częściowo zniszczone jak np. ścienne malowidła czy detale ceramiczne i witraże. Zabezpieczono konstrukcję dachu – drewniane belki były zmurszałe, a tzw. sygnaturka mogła w każdej chwili spaść komuś na głowę. Woda i erozja zrobiły swoje, więc kaplica to było konkretne wyzwanie. Zwłaszcza, że Instytut nie prowadzi tylko tego jednego projektu, a temat zabytkowych nekropolii na Wschodzie to w zasadzie niekończąca się historia. Wespół z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego i dzięki współpracy z ukraińskimi partnerami staramy się zabezpieczyć dla potomnych cenne pozostałości naszego wspólnego dziedzictwa – tłumaczy dyrektor Janiszewska-Jakubiak.

Kaplica Krzyżanowskich – rys historyczny

Cmentarne mauzoleum powstało w miejscu dawnej kaplicy Cetnerów w latach 1890‒1891 według projektu Jana Tomasza Kudelskiego w modnym wówczas stylu neogotyckim. Prace budowlane wykonała znana lwowska firma Jana Lewińskiego. Kaplica, którą wzniesiono na zlecenie Stanisława Krzyżanowskiego z myślą o upamiętnieniu jego matki, jest ceglana i ma sygnaturkę (wieżyczkę) pokrytą miedzią. Dach zdobią charakterystyczne rzygacze-chimery, wykonane z piaskowca, oraz kamienne maswerki w oknach przeszklonych witrażami wykonanymi przez renomowany Tiroler Glasmalerai und Mosaik Anstalt z Innsbrucku. Detale rzeźbiarskie najprawdopodobniej są dziełem współpracownika Kudelskiego – Piotra Witalisa Harasimowicza. Do wnętrza wchodzi się po schodkach, a ich balustrada to arcydzieło metaloplastyki. Całość uzupełniają elementy z kolorowej, szkliwionej ceramiki oraz malowidła ścienne.

Jan Kudelski – autor projektu kaplicy

Jan Tomasz Kudelski (1861-1937) działał we Lwowie - tworzył nie tylko projekty nowych budynków, ale uczestniczył także w wielu przebudowach, m.in. Pałacu Potulickich przy ulicy Jana Matejki 4, Pałacu Siemieńskich-Lewickich przy ulicy Piekarskiej 19, dawnego sierocińca św. Józefa przy ulicy Piekarskiej 61 oraz kilku willi i kamienic. Następnie został architektem miejskim w Stanisławowie, prowadził też własną firmę budowlaną. Według jego projektu zbudowano m.in. gmach Dyrekcji Kolei, Bank Austro-Węgierski, tamtejszą Pocztę Główną oraz budynek filii Krakowskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych „Florianka”. Od 1919 r. Kudelski związany był z Warszawą, pracując jako projektant w Ministerstwie Robót Publicznych.

Działalność Instytutu POLONIKA na Ukrainie

Instytut POLONIKA jest państwową instytucją kultury powołaną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, prof. Piotra Glińskiego, która jako jedyna w Polsce systemowo zajmuje się ochroną polskiego dziedzictwa kulturowego poza granicami kraju. Największa część działań podejmowanych przez Instytut obejmuje tereny wschodnie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co wynika nie tylko z historii tych terenów, ale także skupienia w tym miejscu zabytków sztuki i architektury o wyjątkowej wartości artystycznej.

W 2020 r., dzięki współpracy z władzami i służbami konserwatorskimi miasta Lwowa, POLONIKA realizuje prace na cmentarzu Łyczakowskim (kaplice Krzyżanowskich, Baczewskich i Krzeczunowiczów, nagrobek wybitnego architekta Piotra Tarnawieckiego oraz działania ratunkowe przy piętnastu nagrobkach, które przed kilkoma miesiącami zniszczyła pogodowa nawałnica), ale finansuje również prace konserwatorskie w kilku innych lwowskich obiektach, m.in. w katedrze łacińskiej, kościele pojezuickim, obecnie greckokatolickiej cerkwi pw. świętych Piotra i Pawła, gdzie trwa konserwacja fresków Franciszka i Sebastiana Ecksteinów, w świątyni pw. św. Antoniego Padewskiego, Kamienicy Królewskiej (oddziale Lwowskiego Muzeum Historycznego), w kościele podominikańskim i katedrze ormiańskiej, a także wspiera pracę wolontariuszy porządkujących pod opieką konserwatorów cmentarz Janowski. POLONIKA działa również poza Lwowem, m.in. finansując prace konserwatorskie w Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej w Berdyczowie oraz na cmentarzu Bazyliańskim w Krzemieńcu.

Od roku 2020 Instytut POLONIKA jest także operatorem programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Dzięki wsparciu finansowemu z Programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego beneficjenci – głównie polskie organizacje pozarządowe – prowadzili w 2020 r. pod nadzorem Instytutu prace konserwatorskie m.in. w:

• bazylice archikatedralnej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Lwowie,
• katedrze ormiańskiej we Lwowie,
• kolegiacie pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi ,
• kolegiacie Św. Trójcy w Ołyce,
• kościele św. Stanisława w Krzemieńcu,
• Sanktuarium Matki Bożej w Bołszowcach,
• kościele podominikańskim w Kamieńcu Podolskim,
• kościele pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i Świętej Tekli w Tadaniach,
• kościele pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Stryju,
• kościele pw. św. Anny w Sąsiadowicach,
• kościele pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Mościskach, 
• na cmentarzach Łyczakowskim i Janowskim we Lwowie oraz w zabytkowej nekropoli w Złoczowie.