Obraz Malczewskiego zaginął w czasie II wojny światowej. Najprawdopodobniej pozostał w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie aż do wybuchu Powstania Warszawskiego w 1944 r. Po jego upadku wiele ze znajdujących się jeszcze w obrębie miasta zbiorów padło ofiarą grabieży, szabru lub uległo zniszczeniu, inne wywieziono do składnic na Dolnym Śląsku, w Austrii i Niemczech. Losy dzieła Malczewskiego pozostawały nieznane do listopada 2019 r., kiedy to Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zostało poinformowane przez Muzeum Narodowe w Warszawie, że obraz został wystawiony na sprzedaż w domu aukcyjnym Roseberys w Londynie. Wcześniej, w 1997 r. dzieło zostało zakupione na licytacji w domu aukcyjnym Christie’s w Nowym Jorku.

W wyniku negocjacji prowadzonych przez ministerstwo bezpośrednio z dotychczasowym posiadaczem, p. Kevinem McCormackiem, podjął on decyzję o dobrowolnym i bezwarunkowym zwrocie obrazu do Polski. Za ten gest, rzadko spotykany w praktyce restytucyjnej, p. McCormack został uhonorowany dyplomem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

- Powrót do kraju obrazu Jacka Malczewskiego w trudnym czasie epidemii to kolejny przykład pokazujący jak sprawnie i skutecznie - niezależnie od okoliczności - działamy w tym obszarze. Obraz „Przy fortepianie” uzupełni wspaniałą kolekcję dzieł Jacka Malczewskiego znajdującą się w Muzeum Narodowym w Warszawie. A już dziś z wielką radością mogę zapowiedzieć, że zbiory Muzeum wzbogaci niedługo kolejne odzyskane dzieło. Zakończyliśmy właśnie proces restytucyjny obrazu innego wybitnego polskiego artysty – powiedział minister kultury prof. Piotr Gliński.

Wicepremier podkreślił, że od 2016 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego odzyskało już ponad 500 dzieł utraconych w czasie II wojny światowej.

- Są wśród nich nie tylko obrazy, ale też zabytki archeologiczne, rękopisy i drogocenne meble. Dzieła te można dziś podziwiać w muzeach w całej Polsce – m.in. w Łodzi, w Krakowie czy we Wrocławiu  – dodał minister kultury.

Historia obrazu

Obraz „Przy fortepianie” jest dziełem wczesnym, z okresu nauki malarza i nie nosi jeszcze znamion geniuszu późniejszego autora „Melancholii”. Przedstawia siostry Jacka Malczewskiego – Helenę i Bronisławę – w trakcie lektury i muzykowania, ma charakter prywatny, daje wgląd w rodzinne życie Malczewskich w Radomiu. Jak wiadomo, ojciec malarza, Julian Malczewski przykładał wagę do starannego wychowania swoich dzieci, dbając o znajomość historii, literatury, języków obcych. Dzieło reprezentuje realistyczny nurt salonowych przedstawień, intymnych eleganckich wnętrz o dyskretnym uroku codzienności, jakie malowali w tym czasie zarówno artyści francuscy, jak i niemieccy.     

Prawdopodobnie ze względu na osobisty charakter dzieła znajdowało się ono w kolekcji rodzinnej Heleny Karczewskiej (sportretowanej jednej z sióstr artysty) i nie było prezentowane na żadnej z licznych wystaw tego wybitnego malarza, o czym świadczy brak stosownych adnotacji w licznych katalogach wystaw monograficznych.

W pierwszej całościowej biografii Jacka Malczewskiego z 1933 r. autorstwa Adama Heydla, krewnego malarza, znajduje się jedyna znana reprodukcja obrazu „Przy fortepianie” z informacją, że obraz stanowi własność Heleny Karczewskiej.

Ponownie wzmianka o obrazie pojawia się w 1936 r., gdy Rafał Malczewski, syn artysty, z uwagi na chęć zachowania prac ojca dla przyszłych pokoleń i w obawie przed ich rozproszeniem, zaoferował zakup kolekcji Muzeum Narodowemu w Warszawie.

Zgodnie z informacjami na karcie inwentarzowej obrazu, która do dziś zachowała się w Muzeum Narodowym w Warszawie wiadomo, że został on nabyty właśnie od Rafała Malczewskiego i przyjęty do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie 5 lipca 1937 r.

- W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się ponad 120 obrazów Jacka Malczewskiego oraz prace na papierze. Jesteśmy poruszeni faktem, iż do kolekcji muzealnej powrócił zrabowany podczas wojny obraz z wczesnego i mniej znanego naszej publiczności okresu twórczości tego genialnego artysty – mówi p.o. Dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie, dr hab. Łukasz Gaweł, prof. UJ.

Dorobek Malczewskiego, uznawanego za jednego z najważniejszych malarzy polskich przełomu XIX i XX w., prezentowany jest w stałej ekspozycji Galerii Sztuki XIX Wieku MNW, w sali symbolizmu oraz w przyległym doń gabinecie (obecnie w trakcie re-aranżacji). Wśród znanych prac znajdują się przedstawienia związane z martyrologia sybirską, interpretacje wątków romantycznej poezji Słowackiego („Śmierć Ellenai”), portrety, jak słynny „Hamlet polski”, obrazy śmierci i losu artysty oraz jego wizerunki własne. Węzłowymi, silnie zespolonymi tematami sztuki Malczewskiego są ojczyzna, problem artystycznej kreacji, Thanatos.

Nadal poszukujemy innych dzieł Jacka Malczewskiego

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego nadal poszukuje ponad 70 obrazów autorstwa Jacka Malczewskiego będących polskimi stratami wojennymi. Najbardziej znane wśród nich to: „Autoportret” z ok. 1910 r., „Portret Juliusza Hermana i dr Brzezińskiego” z 1886 r., czy „Portret Xawerego Branickiego” z 1908 r.