- To nasze kolejne spotkanie z cyklu odzyskanych dóbr kultury, odzyskanych dzięki staraniu naszych pracowników i ich współpracy z wieloma instytucjami. Dzisiaj możemy zaprezentować kolejny obiekt. Lekyt – malutka rzecz, ale bardzo cenna – powiedział wicepremier, minister kultury prof. Piotr Gliński podczas uroczystości w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Utracony w czasie II wojny światowej lekyt czerwonofigurowy z IV w. p.n.e., który należał do kolekcji Józefa Choynowskiego, został dziś przekazany do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Jest to pierwszy odzyskany przez Polskę zabytek archeologiczny.

Historia lekytu

Lekyt to naczynie ceramiczne przeznaczone do przechowywania oliwy i pachnideł (wym. 9,4 cm,
śr. 6 cm). Odnaleziony został podczas prac wykopaliskowych na terenie Kerczu na Krymie – starożytnego Pantikapajonu, będącego kolonią grecką, a następnie stolicą Królestwa Bosporańskiego. Na początku XX w. należał do kolekcji Józefa Choynowskiego, polskiego kolekcjonera pochodzącego z Kijowszczyzny. Na kolekcję tę - jedną z ciekawszych na terenie ziem polskich - składały się w początkach XX w. bogate zbiory zabytków przedhistorycznych wytworów rzemiosła artystycznego, militaria, starodruki, obrazy mistrzów zachodnioeuropejskich, polskich i rosyjskich oraz bogata galeria szczątków palentologicznych i kostnych. Prowadził on liczne badania wykopaliskowe na Ukrainie oraz uczestniczył w pracach i obradach Rosyjskich Zjazdów Archeologicznych. Dzięki nawiązanym wówczas kontaktom mógł kolekcjonować zabytki m.in. z rejonu Morza Czarnego.

Przeniesienie kolekcji do Polski

Około 1901 r. Choynowski podjął decyzję o przeniesieniu swoich zbiorów do Warszawy i rozpoczął też starania o to, by cała kolekcja mogła zostać wystawiona w Królestwie Polskim w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie. Plany te udało się zrealizować już jesienią 1902 r., kiedy to w jednej z dużych sal na parterze w budynku TZSP otwarto „Wystawę zbiorów archeologicznych i artystycznych Józefa Choynowskiego z Kijowa”. 19 marca 1903 r. Choynowski przekazał swoją kolekcję Towarzystwu Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Zobowiązał jednocześnie Towarzystwo do stałej ekspozycji zbiorów oraz wprowadził kategoryczny zakaz wypożyczania i wywozu zabytków poza granice Warszawy. 1 grudnia 1923 r. licząca 4380 eksponatów kolekcja Józefa Choynowskiego została przekazana do Muzeum Narodowego w Warszawie.

Losy wojenne

Zaraz po wybuchu II wojny światowej kolekcja Choynowskiego padła łupem Kommando Paulsen. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie już w październiku 1939 r. wysłał do Polski specjalny oddział Kommando Paulsen, nazwany tak od nazwiska jego dowódcy - profesora archeologii Petera Paulsena. Zadaniem wyznaczonym oddziałowi było zabezpieczenie prehistorycznych wykopalisk i zabytków w Polsce.

Odnalezienie zabytku

Do Wydziału Restytucji Dóbr Kulturyw 2017 r. zgłosił się dom aukcyjny Gerhard Hirsch Nachfolger z Monachium z informacją, że do sprzedaży został wystawiony obiekt archeologiczny zarejestrowany w bazie strat wojennych prowadzonej przez MKiDN. Dotychczasowa posiadaczka lekytu – po otrzymaniu informacji, że jest to polska strata wojenna –  zdecydowała się go zwrócić.

Losy kolekcji Choynowskiego

Po II wojnie światowej, ze względu na duże rozproszenie zbiorów Choynowskiego, niemożliwe było przeprowadzenie kontroli całej kolekcji. Do dzisiaj nie wiadomo, jakie rzeczywiście poniesione zostały straty wojenne związane z tymi zabytkami. Obecnie w bazie strat wojennych widnieje około
60 obiektów z kolekcji J. Choynowskiego, których resort kultury wciąż poszukuje.