Od stycznia 2021 r. Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem będzie instytucją o charakterze narodowym współprowadzoną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. List intencyjny w tej sprawie podpisali w czwartek w Warszawie  wicepremier prof. Piotra Gliński oraz marszałek województwa małopolskiego Witold Kozłowski. W uroczystości wzięły również udział Agnieszka Nowak-Gąsienica, zastępca burmistrza Miasta Zakopanego oraz Anna Wende-Surmiak, dyrektor Muzeum Tatrzańskiego.

Wicepremier Gliński podkreślał podczas uroczystości, że Muzeum Tatrzańskie to jedna z tych instytucji, które wymagają wsparcia z budżetu centralnego i które zasługują, aby podnieść ich rangę do narodowej. „W ramach naszych działań polegających na przejmowaniu odpowiedzialności czy współodpowiedzialności za wiele instytucji kultury w Polsce, podpisujemy dzisiaj list intencyjny, a w niedługim czasie mam nadzieję również umowę, która sprawi, że od 1 stycznia 2021 państwo polskie weźmie pod opiekę również dziedzictwo Podhala” – mówił. Przypomniał, że to jeden z ponad 80 projektów muzealnych, w które obecnie zaangażowany jest resort kultury, tworząc w Polsce nowoczesną sieć muzeów. Zaznaczył, że współprowadzenie łączy się nie tylko ze stałym wsparciem budżetowym, ale także możliwościami wspierania instytucji poprzez dotacje celowe na konkretne działania.

W liście intencyjnym podkreślono znaczenie zakopiańskiego muzeum dla dziedzictwa narodowego, jego ponad stuletnią historię oraz wagę i znaczenie zbiorów, w tym z dziedziny przyrody, etnografii, sztuki, historii, architektury historycznej i budownictwa ludowego oraz prowadzonej tam działalności naukowej, edukacyjnej, a także na wysoki poziom działalności muzealniczej.

O inicjatywie objęcia Muzeum Tatrzańskiego współprowadzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Gliński informował niespełna dwa tygodnie temu, podczas wizyty w Zakopanem, gdzie złożył kwiaty przed willą „Palace”, która w okresie II wojny światowej pełniła rolę gestapowskiej katowni.

Muzeum Tatrzańskie

Idea założenia Muzeum Tatrzańskiego zrodziła się w roku 1888 w gronie przyjaciół Tytusa Chałubińskiego (1820-1889), którzy pragnęli uczcić jego zasługi jako odkrywcy wartości leczniczych Zakopanego, wybitnego warszawskiego lekarza, uczonego i społecznika, wielkiego miłośnika Tatr i góralszczyzny. Najstarsze zbiory, na które składały się kolekcje: botaniczna, geologiczna, zoologiczna oraz etnograficzna i zaczątek biblioteki, zgromadzone zostały drogą darów i kupna całych kolekcji z rąk prywatnych zbieraczy. Pierwsza ekspozycja mieściła się w wynajętym przez Towarzystwo, nieistniejącym już dziś domu przy Krupówkach. Lata osiemdziesiąte XIX w. to początki powstawania pierwszych kolekcji rzemiosła i sztuki ludowej. Okazy etnograficzne gromadzili wówczas: Róża z Potockich hr. Raczyńska, Maria i Bronisław Dembowscy, Zygmunt Gnatowski. Z czasem ich kolekcje trafiły do Muzeum Tatrzańskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Muzeum mogło liczyć na opiekę Departamentu Nauki i subsydia państwowe. Zasadniczej rewizji uległa przedwojenna koncepcja stworzenia w Muzeum stacji naukowej, centrum wielokierunkowych badań nad Tatrami i Podhalem. Badania takie podjęły inne ośrodki naukowe w kraju, a Muzeum włączyło się, zapewniając naukowcom pokoje gościnne. Dzięki istnieniu „Grand Hotelu Muzeum Tatrzańskiego” (tak żartobliwie nazywano pokoje gościnne), Muzeum stało się swoistym centrum badań nad Tatrami i Podhalem. Okres II wojny światowej Muzeum Tatrzańskie szczęśliwie przetrwało bez większych strat, a po wojnie, w roku 1950, zostało upaństwowione. Dzięki większej ilości etatów i stabilizacji finansowej można było rozpocząć systematyczne badania terenowe i opracowywanie zbiorów. W tym czasie otwarto dwie filie muzealne: jedną, prezentującą zbiory etnograficzne Szymańskich, drugą, pamiątki po znanym pisarzu Kornelu Makuszyńskim. W następnych latach Muzeum systematycznie powiększało się o nowe oddziały. W roku 1993 otwarta została nowa filia – Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w willi Koliba. W roku 2007 w chałupie rodziny Gąsieniców Sobczaków przy Drodze do Rojów utworzone zostało Muzeum Stylu Zakopiańskiego – Inspiracje im. Marii i Bronisława Dembowskich, a w roku 2011 w willi Oksza przy ulicy Władysława Zamoyskiego – Galeria Sztuki XX wieku.

Willa „Palace”

Budynek "Palace" został wybudowany w 1930 r. według projektu architekta Prota Komornickiego, na zlecenie doktora Włodzimierza Schneidera z Krakowa. Po wybuchu II wojny światowej, w październiku 1939 r., został przejęty przez Niemców i przekształcony na siedzibę Grenzpolizeikommissariat Zakopane tj. działający na terenie Podhala Komisariat Policji Granicznej w Zakopanem. Komisariat obejmował swoim nadzorem cały ówczesny powiat nowotarski, który rozciągał się od Makowa Podhalańskiego po Szczawnicę i od Rabki do południowej granicy Polski z 1939 roku.

Niemcy urządzili w nim gabinety przesłuchań, biura, mieszkania, a w piwnicach zlokalizowano cele więzienne. W "Palace" było więzionych i katowanych nawet do czterech tysięcy osób, a zginęło tu 350 ofiar hitlerowskiego terroru. Męczeni w zakopiańskiej siedzibie Gestapo więźniowie byli często wysyłani do obozów koncentracyjnych. Wśród więźniów "Palace" byli m.in. Franciszek Gajowniczek, kurierzy tatrzańscy - Stanisław Marusarz, Helena Marusarzówna, Bronisław Czech, a także dr Wincenty Galica, Marian Polaczyk i Władysław Szepelak.

W 1994 r. w piwnicach "Palace" staraniem dr. Galicy powstało muzeum męczeństwa. W 1999 r. nowy właściciel obiektu uniemożliwił dostęp do piwnic i zlikwidował wystawę. Wówczas zniszczono część napisów wyrytych przez więźniów na ścianach. Placówka została ponownie otwarta w 2001 r., ale jej funkcjonowanie zostało ograniczone.

W 2017 r. Zakopane dzięki rządowemu wsparciu w wysokości 9 mln zł kupiło willę "Palace". Główną inicjatorką odkupienia od prywatnego właściciela dawnej siedziby Gestapo była prezes Stowarzyszenia Muzeum Walki Męczeństwa "Palace" Lucyna Galica-Jurecka, córka dr. Wincentego Galicy, uczestnika kampanii wrześniowej, legendarnego kuriera tatrzańskiego i więźnia niemieckich obozów koncentracyjnych, pierwszego twórcy muzeum męczeństwa w „Palace”. 10 marca 2020 r. w Urzędzie Marszałkowskim w Krakowie podpisany został zaś list intencyjny pomiędzy Województwem Małopolskim, Miastem Zakopane oraz dyrektorem Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, którego celem jest doprowadzenie do powstania w willi „Palace” nowego oddziału Muzeum Tatrzańskiego, które będzie poświęcone m.in. okupacyjnej historii Podhala.