fot. Danuta Matloch

Wynikiem konferencji „The challenges of World Heritage recovery. International conference on reconstruction”, która odbyła się na Zamku Królewskim w Warszawie w dniach 6-8 maja 2018 roku z udziałem ponad 200 uczestników reprezentujących wszystkie regiony świata, jest przyjęcie Rekomendacji Warszawskiej wskazującej zasady, jakimi należy się kierować przy odbudowie zabytków, ze szczególnym uwzględnieniem historycznych miast.

Po raz pierwszy w stolicy Polski spotkali się przedstawiciele UNESCO, ICOMOS, ICCROM, UNISDR, Banku Światowego oraz Global Alliance for Urban Crises (Światowy sojusz na rzecz przeciwdziałania kryzysom miejskim), by wspólnie dyskutować o problemach związanych z odbudową miejsc światowego dziedzictwa.

Efektem trzydniowych prac z udziałem światowej klasy ekspertów UNESCO jest Rekomendacja Warszawska dotycząca nowoczesnych standardów i dobrych praktyk w zakresie odbudowy miejsc światowego dziedzictwa zniszczonych w wyniku konfliktów zbrojnych i kataklizmów naturalnych. W dokumencie odwołano się do przykładu i doświadczeń związanych z odbudową Warszawy po II wojnie światowej. W uznaniu dla heroizmu i poświęcenia polskiego społeczeństwa, które pełne determinacji odbudowało stolicę, Historyczne centrum Warszawy zostało wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1980 r.

Społeczność międzynarodowa w ostatnich latach z niepokojem obserwuje konflikty zbrojne i katastrofy naturalne, które powodują niszczenie dóbr kultury i dziedzictwa. Pociąga to za sobą konieczność podjęcia dyskusji na temat zasad, kształtu i sposobu przywrócenia zniszczonym miastom i ich mieszkańcom utraconego dziedzictwa, odbudowy tożsamości, a także stworzenia podstaw dla stabilnego rozwoju społecznego i ekonomicznego. Stąd taka inicjatywa wydaje się nam niezbędna dla świata - mówi wiceminister prof. Magdalena Gawin

Rekomendacja Warszawska zostanie zaprezentowana Komitetowi Światowego Dziedzictwa podczas 42. sesji, która odbędzie się w dniach 24.06-04.07 br. w Bahrajnie.

Dokument zawiera zasady postępowania, które powinny być brane pod uwagę przy odbudowie miejsc światowego dziedzictwa. Dotyczą one m.in.:

• poszanowania wartości uznawanych przez międzynarodową i lokalną społeczność oraz autentyczności w szczególności substancji materialnej;
• uwzględnienia potrzeb społeczności, które doświadczyły traumy utraty swojego dziedzictwa, historii i tożsamości;
• wypracowania kompromisu pomiędzy potrzebami społeczności - chęcią szybkiego powrotu do swoich domów i dawnego życia, a koniecznością przeznaczenia czasu na refleksję w zakresie odpowiedniego przygotowania do procesu odbudowy;
• podejmowania działań w duchu pojednania, które pozwolą na odzyskiwanie przez lokalną społeczność tożsamości kulturowej i pamięci o miejscach ważnych dla jej pielęgnowania;
• znaczenia gromadzenia i analizowania dokumentacji;
• podejmowania decyzji dotyczących odbudowy i rekonstrukcji na podstawie doktryny konserwatorskiej, która ma na celu ochronę wyjątkowej uniwersalnej wartości dobra;
• zarządzania procesem odbudowy przy zaangażowaniu operacyjnym podmiotów krajowych i zagranicznych;
• planowania długoterminowej strategii odbudowy historycznego krajobrazu miejskiego na wielu płaszczyznach;
• podejmowania działań edukacyjnych i budowania społecznej świadomości celem zapobiegania konfliktów zbrojnych, których efektem jest zniszczenie dziedzictwa kultury.

Organizatorami konferencji byli: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa, przy współpracy z: Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO, Polskim Komitetem ds. UNESCO, Polskim Komitetem Narodowym ICOMOS, Zamkiem Królewskim w Warszawie, Łazienkami Królewskimi, Muzeum Powstania Warszawskiego, Stołecznym Konserwatorem Zabytków, Domem Spotkań z Historią i Centrum Interpretacji Zabytku.

 

 

REKOMENDACJA WARSZAWSKA W SPRAWIE ODBUDOWY
I REKONSTRUKCJI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

 

1. My, 200 uczestników z ponad 30 krajów reprezentujących różne regiony świata, w tym instytucje z Polski, Światowy sojusz na rzecz przeciwdziałania kryzysom miejskim, ICOMOS, ICCROM, Bank Światowy, UNISDR i UNESCO, zgromadzonych na Zamku Królewskim w Warszawie z okazji Międzynarodowej konferencji o rekonstrukcji pt. „Odbudowa światowego dziedzictwa - wyzwania” (6-8 maja 2018 r.), pragniemy wyrazić naszą wdzięczność i skierować słowa uznania dla polskich władz za gościnność i intelektualne przewodnictwo oraz za zapewnienie w Warszawie forum do refleksji nad zasadami, którymi powinno się kierować przy odbudowie i rekonstrukcji dóbr światowego dziedzictwa po zniszczeniach w wyniku konfliktów zbrojnych lub katastrof spowodowanych zagrożeniami naturalnymi, zgodnie z decyzją (41 COM 7) Komitetu Światowego Dziedzictwa, przyjętą w lipcu 2017 r. w Krakowie;
2. Uznając Warszawę, która była miejscem naszych obrad, za najbardziej istotny
   i inspirujący punkt odniesienia dla naszych rozważań, biorąc pod uwagę tragedię umyślnego zniszczenia miasta podczas II wojny światowej, a następnie służącą przykładem rekonstrukcję jego historycznego centrum, stanowiącą dowód siły ducha i determinacji narodu polskiego w odbudowaniu tożsamości kulturowej, potwierdzonej wpisem „Historycznego Centrum Warszawy” na Listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1980 r. oraz wpisem „Archiwum Biura Odbudowy Stolicy” (Archiwum BOS) na Listę UNESCO „Pamięć Świata” w 2011 r. ;
3. Wyrażając głębokie zaniepokojenie rosnącym oddziaływaniem konfliktów zbrojnych
   i klęsk żywiołowych na ważne miejsca dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego,
   w tym dobra światowego dziedzictwa, które to w ostatnich latach spowodowało ich rozległe zniszczenia na skalę porównywalną do tych poniesionych w wyniku II wojny światowej, w szczególności w historycznych obszarach miejskich i miejscach archeologicznych;
4. Potępiając z całą stanowczością liczne umyślne ataki na dobra kultury i wszelkie formy prześladowań w wyniku polityki „czystek kulturowych” mające na celu likwidację różnorodności, zachęcanie do przemocy na tle religijnym i uniemożliwienie dotkniętej tragedią ludności korzystanie z praw człowieka, w tym praw kulturowych;
5. Uwzględniając stosowne dla zagadnień dziedzictwa kulturowego międzynarodowe instrumenty prawne i przyjętą doktrynę oraz w nawiązaniu do Konwencji światowego dziedzictwa, potrzebę zapewnienia, że proces odbudowy zostanie podjęty wyłącznie
   w wyjątkowych okolicznościach, przy jednoczesnej ochronie wyjątkowej uniwersalnej wartości danego dobra i spełnieniu warunków autentyczności i integralności;
6. Uznając jednocześnie uzasadnione dążenie zainteresowanych społeczności do przezwyciężenia traumy wynikającej z konfliktów, wojen i klęsk żywiołowych poprzez jak najszybsze odbudowanie ich miast i wsi - w szczególności ich zniszczonego dziedzictwa kulturowego - jako sposobu potwierdzenia ich tożsamości, przywrócenia godności i stworzenia warunków zrównoważonej odbudowy społecznej i gospodarczej;
7. Mając ponadto na uwadze, że odbudowa dziedzictwa kulturowego utraconego lub uszkodzonego w wyniku konfliktu zbrojnego oferuje wyjątkowe możliwości, zwłaszcza w odniesieniu do procesów stabilizacji, wspierania wzajemnego uznania, promowania dialogu i tworzenia podstaw do pojednania między wszystkimi grupami społeczeństwa, szczególnie na obszarach charakteryzujących się dużą różnorodnością kulturową i/lub przyjmujących znaczną liczbę uchodźców i/lub osób wewnętrznie przesiedlonych, skutkujące w przyszłości nowym podejściem do procesu odbudowy i rekonstrukcji;
8. Uznając również, na podstawie niedawnych doświadczeń w zakresie odbudowy dziedzictwa kulturowego w krajach dotkniętych konfliktami zbrojnymi i kataklizmami, a także przeglądu licznych wcześniejszych studiów przypadków oraz licznych spotkań
   i warsztatów na ten temat, które odbyły się w wielu częściach świata, fakt, że dziedzictwo kulturowe jest ściśle powiązane z kwestiami humanitarnymi, bezpieczeństwa oraz budowania pokoju, i jako takie nie powinno być rozpatrywane
   w oderwaniu od innych szerszych kwestii społecznych, gospodarczych
   i środowiskowych w kontekście polityki oraz planów odbudowy i rekonstrukcji po zakończeniu konfliktu lub klęski żywiołowej;
9. Mając na uwadze art. 5 Konwencji światowego dziedzictwa, wzywający Państwo-Strona aby „prowadzić politykę ogólną zmierzającą do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w życiu zbiorowym” oraz dokument z 2015 r. pn. Polityka w sprawie włączenia perspektywy zrównoważonego rozwoju do procesów Konwencji światowego dziedzictwa, uznając, że każde pokolenie ma prawo uczestnictwa w budowaniu dziedzictwa ludzkości oraz dobrobytu obecnych
   i przyszłych pokoleń, między innymi poprzez przystosowywanie się do naturalnych
   i historycznych procesów zmian i transformacji;
10. Świadomi nowych możliwości, jakie oferują rozwijające się technologie,
    w szczególności w zakresie cyfrowego zapisu i odtwarzania 3D w wysokiej jakości materialnych atrybutów dóbr dziedzictwa kulturowego, oraz związanych z tym wątpliwości etycznych dotyczące ich ewentualnej odbudowy;
11. Uwzględniając konieczność opracowania dalszych wytycznych, aby pomóc Państwom-Stronom, zarządcom miejsc, specjalistom i społecznościom w rozwiązywaniu wielopłaszczyznowych problemów, jakie niesie ze sobą odbudowa, z należytym uwzględnieniem kontekstu społecznego i gospodarczego, krótko- i długoterminowych potrzeb dóbr oraz ich „wyjątkowej uniwersalnej wartości” (ang. OUV);

 

W tym celu, oraz w oparciu o dyskusje prowadzone podczas konferencji, proponujemy następujący niewyczerpujący zbiór zasad:

 

Terminologia

W sytuacjach pokonfliktowych i po kataklizmach nadrzędnym celem jest odbudowa społeczeństwa. Ma to na celu umacnianie pokoju i bezpieczeństwa oraz przywracanie lub ulepszanie zasobów, systemów i działań ekonomicznych, materialnych, społecznych, kulturowych i środowiskowych społeczności lub społeczeństwa dotkniętych konfliktem lub kataklizmem, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i zasady „lepszej odbudowy” (ang. build back better). Istotnym elementem tego procesu jest odbudowa dziedzictwa, co może obejmować również rekonstrukcję. Określenie „rekonstrukcja” w kontekście światowego dziedzictwa jest rozumiane jako proces techniczny mający na celu przywrócenie zasobów materialnych i infrastruktury zniszczonych lub poważnie uszkodzonych w następstwie konfliktu zbrojnego lub klęski żywiołowej. Ważne jest, aby w tym kontekście podkreślić, że tego typu rekonstrukcja dóbr materialnych musi uwzględniać związane z nimi praktyki niematerialne, wierzenia i tradycyjną wiedzę, które są niezbędne dla podtrzymania wartości kulturowych wśród społeczności lokalnych.

Wartości

Przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji dotyczących propozycji odbudowy i rekonstrukcji dziedzictwa, konieczne jest zrozumienie wartości, które uzasadniały wpisanie danego dobra na Listę światowego dziedzictwa i związanych z nim atrybutów. Równie istotne jest zrozumienie i włączenie do procesu odbudowy wartości dziedzictwa zidentyfikowanych przez społeczności lokalne, w tym nowych wartości wynikających z traumatycznych wydarzeń związanych z jego zniszczeniem, wraz z odpowiednimi materialnymi atrybutami i związanymi z nimi kulturowymi, niematerialnymi praktykami oraz wiedzą tradycyjną. Ocena autentyczności powinna uwzględniać uznane wartości dobra zgodnie
z Dokumentem z Nara o autentyzmie z 1994 roku, podkreślając zarówno wartości materialne, jak i pozostałe.

Doktryna konserwatorska

Przy podejmowaniu decyzji o odbudowie i rekonstrukcji należy wziąć pod uwagę doktrynę konserwatorską, która ma na celu ochronę wyjątkowej uniwersalnej wartości dobra. Począwszy od lat dziewięćdziesiątych XX wieku, w wyniku wprowadzenia koncepcji krajobrazu kulturowego i Dokumentu z Nara o autentyzmie z 1994 r. nastąpiła doktrynalna zmiana w kierunku wymiaru niematerialnego. Pojawienie się tego typu powiązań niematerialnych należy skonsolidować w ramach istniejącej doktryny konserwatorskiej.

Społeczności

Decyzje o odbudowie i rekonstrukcji powinny być podejmowane w oparciu o podejście ukierunkowane na ludzi i w pełni angażować społeczności lokalne oraz, w stosownych przypadkach, ludność rdzenną, a także inne zainteresowane strony. Odbudowa
i rekonstrukcja powinny umożliwić ludziom łączność z ich dziedzictwem, tożsamością
i historią. Przy odbudowie dziedzictwa należy uwzględnić sprawiedliwość społeczną i tytuły własności oraz zastosować podejście oparte na prawach, które zapewniłoby pełne uczestnictwo w życiu kulturalnym, wolność wypowiedzi i dostęp do dziedzictwa kulturowego wszystkim osobom i grupom, w tym, w stosownych przypadkach,

uchodźcom i osobom wewnętrznie przesiedlonym. W związku z tym ważne jest aby
w każdym programie odbudowy określić prawa kulturowe i ich posiadaczy oraz zapewnić ich uprzednią i świadomą zgodę na kluczowe decyzje, zgodnie z odpowiednimi zapisami Wytycznych operacyjnych do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa oraz dokumentu z 2015 r. pn. Polityka w sprawie włączenia perspektywy zrównoważonego rozwoju do procesów Konwencji światowego dziedzictwie.

Czas na refleksję

Uznając ludzką potrzebę jak najszybszego powrotu, należy poświęcić wystarczającą ilość czasu na refleksję przed podjęciem decyzji w ramach podejścia stopniowego
i addytywnego, biorąc pod uwagę zmieniający się charakter wartości
w następstwie katastrofy, wyzwania związane z zapewnieniem w pełni integracyjnego
i partycypacyjnego procesu konsultacji oraz złożone relacje między dziedzictwem kulturowym, a innymi potrzebami społecznymi w kontekście odbudowy i rekonstrukcji po zakończeniu konfliktu i klęskach żywiołowych.

Odporność, umiejętności i zrównoważony rozwój

Budowanie odporności ma zasadnicze znaczenie aby przeciwdziałać zniszczeniom
i katastrofom. Przy odbudowie dziedzictwa kulturowego w następstwie konfliktu zbrojnego lub klęski żywiołowej konieczne jest ograniczenie istniejących słabości strukturalnych i społecznych, między innymi poprzez zasadę „lepszej odbudowy” (ang. build back better), oraz poprawę jakości życia, przy jednoczesnym zachowaniu w jak największym stopniu wartości kulturowych. Niezbędne jest również inwestowanie w długoterminowe budowanie umiejętności w zakresie zarządzania ryzykiem wystąpienia katastrof i technik konserwatorskich, zwłaszcza w odniesieniu do rzemieślników, aby zapewnić zrównoważoną przyszłość miejsc dziedzictwa.

Pamięć i pojednanie

Upamiętnienie zniszczeń powinno być rozważone dla dobra społeczności
i zainteresowanych stron. Można tego dokonać, w zależności od sytuacji, poprzez interpretację lub prezentację miejsca, zachowując wybrane elementy zniszczenia w celu upamiętnienia, edukacji i informacji dla odwiedzających. W odniesieniu do odbudowy
i rekonstrukcji po konfliktach zbrojnych, tego typu miejsca powinny w jak największym stopniu uwzględniać wspólną narrację traumatycznych wydarzeń, które doprowadziły do zniszczenia, odzwierciedlającą poglądy wszystkich grup społecznych, tak aby wspierać wzajemne zrozumienie i spójność społeczną oraz stworzyć warunki dla pojednania.

Dokumentacja

Właściwa dokumentacja i inwentaryzacje, w tym dokumentacja metod budowlanych, ma kluczowe znaczenie dla pomyślnej odbudowy dziedzictwa kulturowego oraz zapewnienia, że chroni ono wyjątkową uniwersalną wartość oraz spełnia kryteria autentyczności
i integralności. Dokumentacja i jej regularne aktualizacje, przy jak najlepszym wykorzystaniu możliwości oferowanych przez nowe technologie, są istotnym elementem zarządzania wszystkimi miejscami, tak aby w przypadku katastrofy dostępne dane stanowiły podstawę post-traumatycznych działań. Ważne jest również dokumentowanie czynności wykonywanych w trakcie i po rekonstrukcji. Proces ten nie powinien ograniczać się do materialnych aspektów budynków, miejsc i zbiorów, lecz uwzględniać również społeczne i gospodarcze relacje między nimi a społecznościami. W przypadku braku dokumentacji technicznej można również wykorzystać tradycyjną wiedzę i pamięć społeczności związaną z danym miejscem, w zależności od przypadku, w celu ukierunkowania procesu odbudowy. Ważne jest również dokumentowanie procesu podejmowania decyzji w trakcie rekonstrukcji, na przyszłe potrzeby.

Zarządzanie

Kluczem do udanej rekonstrukcji dziedzictwa kulturowego jest ustanowienie silnego systemu zarządzania, który umożliwia proces pełnego uczestnictwa i jest oparty na wszechstronnej analizie kontekstu i jasnej strategii działania, w tym mechanizmów koordynacji podmiotów krajowych i międzynarodowych, a także jest wspierany przez skuteczną politykę komunikacji społecznej. W tym procesie istotne jest aby troska
o dziedzictwo kulturowe została włączona do polityk i planów innych sektorów zaangażowanych w działania na rzecz odbudowy i rekonstrukcji, w tym budownictwa mieszkaniowego, infrastruktury, rozwoju gospodarczego, edukacji i komunikacji, m.in. poprzez odpowiednie mechanizmy koordynacji międzyinstytucjonalnej.

Planowanie

Zasadnicze znaczenie ma opracowanie projektów odbudowy i rekonstrukcji dziedzictwa w szerszym kontekście planowania urbanistycznego, z uwzględnieniem zarówno atrybutów materialnych, jak i sieci powiązań i zastosowań, z którymi są one związane. Istnieje wiele narzędzi planowania dostępnych w celu opracowania specjalnych planów i projektów mających na celu odbudowę i rekonstrukcję dziedzictwa. Szczególnie użyteczne
w kontekście miejskim jest podejście oparte na Historycznym krajobrazie miejskim (ang. Historic Urban Landscape - HUL). Władze powinny wykorzystywać tego typu narzędzia w celu opracowania wytycznych dla lokalnych właścicieli w kwestiach dotyczących materiałów, typologii i kolorystyki, aby określić ogólne podejście do odbudowy
i rekonstrukcji dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym zapewnieniu elastyczności procesu. Strategie planowania odbudowy dziedzictwa powinny również uwzględniać jako priorytet inwestowanie w rewitalizację otwartych przestrzeni publicznych, ponieważ są one elementem umożliwiającym angażowania społeczności w podejmowanie decyzji o przyszłości swoich miast. Ważne jest również aby w ramach planowania zwracać uwagę na kwestie własności i prawodawstwo.

Edukacja i podnoszenie świadomości

Jednym z istotnych sposobów zapobiegania niszczeniu dziedzictwa kulturowego
i wspierania jego odbudowy po zakończeniu konfliktu zbrojnego i/lub klęski żywiołowej jest propagowanie wiedzy o różnorodności kultur i dziedzictwa oraz ich uznanie
i poszanowanie, w szczególności poprzez programy edukacyjne na wszystkich szczeblach oraz inicjatywy na rzecz podnoszenia świadomości.

        Poniższe rekomendacje kierujemy do:

Komitetu Światowego Dziedzictwa

Opracowanie wytycznych dotyczących odbudowy i rekonstrukcji dóbr światowego dziedzictwa, w tym poradników (ang. Resource Manuals), dalszy rozwój studiów przypadków i przykładów najlepszych praktyk, z uwzględnieniem zasad wymienionych powyżej.

Państw-Stron Konwencji światowego dziedzictwa

Wykorzystanie rekomendacji dot. Historycznego krajobrazu miejskiego i zintegrowanego podejścia do zarządzania w celu osiągnięcia całościowego podejścia do rekonstrukcji umożliwiającej odbudowę po katastrofie.

Organizacji Doradczych

Rozważenie wyjaśnienia doktryny konserwatorskiej, mającej zastosowanie przy rekonstrukcji, poprzez przegląd obszernego zbioru kart, deklaracji i rekomendacji, dalsze opracowanie studiów przypadków, jak również udzielanie, w razie potrzeby, konkretnych porad Państwom-Stronom.

UNESCO, Banku Światowego i innych organów ONZ i instytucji międzynarodowych

Potwierdzenie, że dziedzictwo kulturowe i naturalne, w tym światowe dziedzictwo, stanowi istotny i integralny element odbudowy i rozwoju zrównoważonych społeczności w dążeniu do realizacji strategii zrównoważonego rozwoju do 2030 r. oraz zapewnienie niezbędnych międzynarodowych mechanizmów koordynacji.

 

Warszawa, 8 maja 2018 r.

 

 

REKOMENDACJA WARSZAWSKA W SPRAWIE ODBUDOWY I REKONSTRUKCJI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W JĘZYKU ANGIELSKIM

REKOMENDACJA WARSZAWSKA W SPRAWIE ODBUDOWY I REKONSTRUKCJI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W JĘZYKU FRANCUSKIM