Środki przeznaczone na ten cel pochodzą z budżetu Departamentu Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych oraz Programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” i „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.

Najwięcej projektów realizowanych jest na Ukrainie i Białorusi.

 

Ukraina

W 2019 r. Fundacja Dziedzictwa Kulturowego i Fundacja Dziedzictwo Kresowe im. Orląt Lwowskich otrzymały z Programu Ministra KiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” środki na przeprowadzenie kolejnych etapów prac na cmentarzach we Lwowie: Janowskim i Łyczakowskim.

Na Cmentarzu Łyczakowskim w tegorocznym etapie prac Fundacja Dziedzictwa Kulturowego prowadzi prace przy nagrobkach: Maryi Auslich, Pawła Koszałkowskiego, Agaty z Fijałkowskich Starnskiey, Wołodymira Iwasieczki, Zygmunta Gorazdowskiego, Franciszka Ksawerego Jaegermanna, Wilhelma Wyhery i Jana Kiniarza. Z kolei na Cmentarzu Janowskim kontynuowane są prace przy grobowcu prof. Michała Szczupaczkiewicza oraz rozpoczęły się prace przy grobowcu rodziny Dzięgielowskich.

W 2018 r. do prac na Cmentarzu Łyczakowskim włączył się Instytut POLONIKA, który obecnie prowadzi prace remontowo-konserwatorskie przy okazałej i bardzo zniszczonej kaplicy Krzyżanowskich realizowane przez firmę Monument Service (zakończenie projektu jest przewidziane na 2020 r.). Trwa również renowacja kolejnych nagrobków – Edmunda Żychowicza (Zychowicza), wybitnego lwowskiego architekta, oraz rodziny Karnickich. W ubiegłym roku na cmentarzu Łyczakowskim nakładem Instytutu POLONIKA zostały odnowione cztery nagrobki – Józefa Torosiewicza, Stanisława Zborowskiego, Marcelego Ciemirskiego i Piotra Chmielowskiego.

Ponadto Instytut POLONIKA rozpoczął drugi etap prac konserwatorskich na cmentarzu bazyliańskim w Krzemieńcu, gdzie spoczywają m.in. profesorowie słynnego Liceum Krzemienieckiego. Konserwacji zostaną poddane nagrobki Józefa Sandersa (Josepha Saundersa), rytownika, wykładowcy historii sztuk pięknych, profesora Uniwersytetu Wileńskiego oraz nagrobek najprawdopodobniej jego córki – Julii. W ubiegłym roku odrestaurowano cztery upamiętnienia: Willibalda Bessera, Michała Ściborskiego, Antoniego Strzeleckiego i Andrzeja Lewickiego. Wykonawcą projektu finansowanego przez Instytut POLONIKA jest Fundacja Dziedzictwa Kulturowego.

Dzięki finansowemu wsparciu MKiDN Fundacja Niepodległości od 2013 r. prowadzi w Drohobyczu prace remontowe i konserwatorskie mające na celu zabezpieczenie uszkodzonych nagrobków. W 2019 r. realizowany jest kolejny etap prac.

Fundacja Armenian Foundation kontynuuje prace przy nagrobkach polskich Ormian na Ukrainie. W tym roku realizowane są prace w Kutach i Baniłowie.

Z kolei w Jazłowcu Zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny Dom Generalny otrzymało środki na prace remontowo-konserwatorskie o charakterze ratunkowym nagrobka Sióstr Niepokalanek.

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansowuje również prace konserwatorskie przy dwóch nagrobkach na cmentarzu w Niemirowie, prowadzone przez Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych Gminy Lubaczów. Na starej polskiej części niemirowskiego cmentarza znajduje się ponad 150 zidentyfikowanych polskich nagrobków.

Z funduszy Programu MKiDN korzystało również Towarzystwo Miłośników Kultury Kresowej, które podjęło się realizacji w Prusach Lwowskich (obecnie Jampil) projektu prac konserwatorskich i renowacyjnych o charakterze ratunkowym przy zachowanych figuralnych nagrobkach kamiennych (XIX-XX w.) w tym nagrobku Agnieszki Mykity – Orlęcia Lwowskiego.

Działania finansowane z Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” realizowane są przede wszystkim poprzez Fundację Wolność i Demokracja, która przy zaangażowaniu polskiej społeczności zamieszkującej tereny dawnych południowo-wschodnich województw II RP sprawuje opiekę nad polskimi cmentarzami i grobami wojennymi oraz prowadzi ich bieżące naprawy. W 2019 r. roku prace zostały zrealizowane m.in. w następujących miejscach: na Cmentarzu Obrońców Lwowa, Cmentarzu Janowskim we Lwowie, Cmentarzu wojennym w Zadwórzu, cmentarzach legionowych w Karpatach oraz w Nadwórnej i Bohorodczanach, kwaterze wojennej na cmentarzu w Mościskach, na którym m.in. pochowani są ekshumowani w ostatnich latach żołnierze WP polegli w walkach z Niemcami pod Lwowem w 1939 r., w Czarnym Lesie, miejscu masowej kaźni przedstawicieli polskiej inteligencji Stanisławowa zamordowanych przez Niemców latem 1941 r.

Uporządkowano i otoczono stałą opieką cmentarze: w Palikrowach i w Podkamieniu, na których łącznie spoczywa kilkaset ofiar OUN-UPA, zamordowanych w lutym 1944 r., w nieistniejącej już wsi Puźniki, na którym pochowano ok. 100 osób zamordowanych w lutym 1945 r. przez UPA, oraz w pobliskiej Nowosiółce Koropieckiej (obecnie Sadowe) – oba miejsca w dawnym województwie tarnopolskim.

W ramach Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, sfinansowano również mające już wieloletnią tradycję działania prowadzone przez harcerzy Chorągwi Łódzkiej ZHP, którzy odbudowali polskie cmentarze legionowe w Kostiuchnówce, Kuklach, Kowlu i innych miejscowościach na Wołyniu oraz sprawują nad nimi stałą opiekę.

1 listopada kilkadziesiąt tysięcy białych i czerwonych zniczy po raz kolejny zapłonie we Lwowie w ramach akcji Światełko Pamięci dla Cmentarza Łyczakowskiego. Znicze roznosić będą setki wolontariuszy ze Lwowa i z Polski. Akcja zapoczątkowana została w 2004 roku przez dziesięć dziewcząt z Radia Lwów, które rozpaliły 500 zniczy. Podobnie jak w zeszłym roku zakup kilkudziesięciu tysięcy zniczy przeznaczonych na cmentarze we Lwowie, jak i w innych miastach i miejscowościach dawnych województw południowo-wschodnich II RP dofinansowało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

 

Białoruś

Dzięki dofinansowaniu z Programu MKiDN „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie w latach 2018-2019 przywróciła godny wygląd cmentarzom wojennym w Brześciu nad Bugiem, Kobryniu, Zadorożu, Głębokim, Dokszycach, Podświlu, Duniłowiczach, Jaźnie, Nowym Świeżeniu i Użance.

W 2019 r. ze środków finansowych DDZ przeprowadzono remonty cmentarzy w Wołkołacie, Kurzeńcu, Krzywiczach i Królewszczyźnie.

Ze środków Programu Ministra KiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Lidzkiej prowadziło kolejny etap prac rewaloryzacyjnych XIX-wiecznego cmentarza.

 

Litwa

W latach 2018-19 w ramach Programu „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” sfinansowano zrealizowany przez Fundację „Wolność i Demokracja” remont generalny kwatery wojennej 1920 r. na tzw. „Nowej Rossie” w Wilnie. Trwają również finansowane przez MKiDN prace, których zadaniem jest odbudowa zlikwidowanego w czasach sowieckich cmentarza wojennego z 1920 r. na wileńskim Zakrecie. Odnowiono też kwatery wojenne w Mejszagole, Niemenczynie i Nowej Wilejce. Działania te przy zaangażowaniu zamieszkujących na wileńszczyźnie Polaków prowadzi Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie.

 

Mołdawia

Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” prowadzi w 2019 r. prace konserwatorskie na cmentarzach w Raszkowie i Kiszyniowie w Mołdawii. W tegorocznym etapie pracami objęto nagrobki: Kazimierza Mirowskiego, Aleksandra Wolonyszowskiego, grobowiec z nieczytelnym nazwiskiem.  

 

Łotwa

W ramach Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, w latach 2018-2019 przeprowadzono m.in. remont generalny cmentarzy w Ławkiesach i Krasławiu, na których spoczywają żołnierze polegli w walkach z bolszewikami w 1919-1920 r. w ramach walk w tzw. kampanii łatgalskiej. Prace przy udziale społeczności polskiej, która od wieków zamieszkuje tę część Łotwy, prowadziła Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie.

Na przykościelnym cmentarzu w miejscowości Drycany na Łotwie znajduje się kwatera grobowa rodziny Manteufflów z miejscem ostatecznego spoczynku Gustawa Manteuffla – myśliciela, prawnika, historyka, kulturoznawcy, muzykologa, etnologa, genealoga, tłumacza, znawcy sztuki i architektury, autora licznych publikacji poświęconych Inflantom. Kwatera ta została w 2006 r. poddana kompleksowym pracom konserwatorskim z funduszy polskiego ministerstwa kultury. Wtedy również na grobie Gustawa Manteuffla ustawiona została nowa marmurowa tablica z inskrypcją upamiętniająca tego niezwykłego badacza. Płyta ta w 2015 r. uległa zniszczeniu przez spadający konar drzewa i w tym roku nakładem Instytutu POLONIKA została wymieniona na nową, wykonaną z białego karraryjskiego marmuru.

 

Norwegia

W 2019 r. wykonano nowe tablice zawierające zweryfikowane dane żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, pochowanych na cmentarzu w Hakvik, którzy polegli w 1940 r. w walkach o Narvik. Dotychczasowe, powstałe w czasach PRL tablice zawierały m.in. nieprawidłową pisownię nazwisk, oraz brak było na nich krzyża, o którego umieszczenie zabiegali przedstawiciele norweskiej Polonii. Prace, finansowane z Programu „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, realizowała Fundacja „Mosty”.

 

 

Finlandia

Instytut POLONIKA objął opieką konserwatorską polskie groby na cmentarzu Hietaniemi w Helsinkach. W tym roku trwają prace nad konserwacją ostatniego już wymagającego renowacji nagrobka – ks. Michała Ruczyńskiego.

 

Gruzja

Na cmentarzu Saphiczka w Kutaisi Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA w 2018 r. zrealizowała z funduszy Instytutu POLONIKA konserwację nagrobka Edwarda Rodziewicza, wybitnego polskiego lekarza, ordynatora miejscowego szpitala wojewódzkiego.

 

Szwajcaria i Francja

W Szwajcarii Fundacja Silva Rerum Polonarum prowadziła w tym roku prace konserwatorskie przy grobowcu Antoniego Norberta Patka – uczestnika powstania listopadowego, odznaczonego krzyżem Złotym Orderem Virtutti Militari. Norbert Patek wraz z Franciszkiem Czapkiem założył manufakturę, a jego firma Patek Philippe stworzyła jeden z pierwszych modeli zegarków na rękę. Utalentowany Polak, artysta i patriota, udzielał się w środowiskach polonijnych. Wspierał powstanie polskiej biblioteki i czytelni w Genewie. Pomagał polskim uchodźcom po klęsce powstania styczniowego. Na zlecenie gen. Bema organizował szlak ewakuacyjny dla polskich powstańców z Prus do Francji.

Z kolei Polskie Towarzystwo Heraldyczne podjęło się renowacji na Cmentarzu Montmartre w Paryżu nagrobka Mieczysława Kamieńskiego – młodego żołnierza, ochotnika w armii napoleońskiej, zmarłego wskutek ran odniesionych podczas bitwy pod Magentą.

 

Włochy

W 2019 r. przeprowadzono I etap prac renowacyjnych na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino, polegający na oczyszczeniu elementów kamiennych i uczytelnieniu liternictwa 1000 mogił żołnierzy II Korpusu. Po wielu latach starań udało się również doprowadzić do remontu generalnego pomnika 3 DSK na słynnym wzgórzu 593. Prace te, sfinansowane z Programu Program Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, realizowane były przez Fundację Silva Rerum Polonorum.

Dobiegają końca prace, których celem jest remont generalny Polskiego Cmentarza Wojennego w Santa Maria Capua Vettere pod Neapolem. Spoczywa na nim ponad 200 żołnierzy Armii Polskiej gen. J. Hallera, utworzonej z Polaków, byłych żołnierzy armii austriackiej, którzy zmarli w 1918-1919 r. Powstała w dwudziestoleciu międzywojennym nekropolia, obecnie mało znana, wymagała podjęcia pilnych prac naprawczych, przywracających jej godny wygląd i pamięć. Prace w ramach Programu Ministra „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” realizuje Fundacja Partnerstwa Europy Środkowo-Wschodniej.

 

Węgry

Przeprowadzono remont kwater wojennych na cmentarzu Rákoskeresztúr w Budapeszcie i cmentarzu miejskim w Egerze, na których znajdują się groby polskich uchodźców z 1939 r. Finansowane z Programu „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą” zadanie realizowała Fundacja „Mosty”.

 

Tanzania

Ze środków MKiDN odnowiono cmentarze w Tengeru, Ifundzie i Bigwa, gdzie miejsce spoczynku znaleźli nasi rodacy. Były to w większości kobiety, dzieci oraz osoby starsze, które po układzie Sikorski–Majski zostały w 1941 r. uwolnione z miejsc zsyłki w głąb ZSRR i poprzez centralną Azję znalazły schronienie w specjalnie dla nich utworzonych osiedlach.

Ponadto MKiDN finansuje stałą opiekę zapewniającą godny wygląd, właściwą obsługę i swobodny dostęp do polskich cmentarzy wojennych, które zostały w poprzednich latach poddane gruntownym remontom bądź odbudowie. W ten sposób stałą opiekę posiadają cmentarze na tzw. Szlaku Armii gen. Andersa na Wschodzie: w Uzbekistanie, Kazachstanie, Kirgistanie, Iranie, Libanie i Izraelu.

 

Prace inwentaryzacyjne, dokumentacyjne

MKiDN od wielu lat oprócz prac konserwatorskich finansuje prace dokumentacyjne cmentarzy i zabytków sepulkralnych. W bieżącym roku dofinansowano kolejne etapy prac inwentaryzacyjnych na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (Towarzystwo Tradycji Akademickiej), na cmentarzach żydowskich na Huculszczyźnie (Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Ethnos) oraz na cmentarzach polskich dawnego województwa tarnopolskiego (Fundacja Inicjatyw i Rozwoju Społecznego).

Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” przeprowadziła wstępne rozpoznanie konserwatorskie kaplicy Orzeszków w Zakozielu na Białorusi.

Opieką objęte są też cmentarze wojenne we Włoszech: Monte Cassino, Loretto i Bolonia, gdzie spoczywają żołnierze 2 Korpusu polegli w walkach w 1944-45.

Prowadzone są również prace archiwalne i współpraca z innymi instytucjami w związku z wymianą płyt z nazwiskami na różnych cmentarzach, w celu ustalenia prawidłowych danych. W zakresie korekty inskrypcji Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych współpracuje również z odpowiednimi instytucjami zagranicznymi, które przeprowadzają remonty cmentarzy wojennych. Miało to miejsce m.in. na cmentarzu we francuskim Auberive, zaś obecnie trwają prace nad inskrypcjami polskich żołnierzy i partyzantów pochowanych na cmentarzu w Lyonie.

MKiDN finansuje i koordynuje poszukiwania pochówków zaginionych żołnierzy Polskich sił Zbrojnych na Zachodzie – zarówno badania historyczne, jak również ekshumacje w celu przeprowadzenia genetycznych badań porównawczych. Dzięki badaniom porównawczym DNA przywróciliśmy tożsamość na grobach dwóch polskich lotników we Francji i w Belgii.