Dwudniową wizytę wiceminister kultury Jarosław Sellin, rozpoczął od spotkania z Sekretarzem Stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Austrii Karoline Edtstadler. Podczas rozmowy strona polska podkreśliła, że w obliczu upływającego czasu wspólnym obowiązkiem polityków i społeczeństw jest zadośćuczynienie stosownemu i godnemu upamiętnieniu ofiar wszystkich byłych niemieckich nazistowskich obozów zagłady. Wśród nich jest system obozów Mauthausen-Gusen, który odgrywa szczególne znaczenie w polskiej pamięci zbiorowej. Polski rząd, doceniając współpracę i działania strony austriackiej, takie jak utworzenie urzędu Miejsc Pamięci Mauthausen (Mauthauesn Memorial) wraz z międzynarodowym ciałami doradczymi, liczy na wykup terenów byłego obozu, które obecnie znajdują się w rękach prywatnych, oraz na utworzenie odpowiedniego upamiętnienia. Strona polska oferuje swoje wsparcie w podejmowanych działaniach, m.in. poprzez dzielenie się doświadczeniem ekspertów z takich miejsc pamięci, jak Auschwitz, ale także Sobibór, Bełżec. W wielu z tych miejsc w ostatnich latach były realizowane szeroko zakrojone projekty upamiętnień, także prace archeologiczne, w ścisłej współpracy międzynarodowej.

Następnie polska delegacja spotkała się z przedstawicielami Urzędu Kanclerskiego Ambasadorem Alexandrem Schallenbergiem, pełniącym funkcję kierownika koordynującego sprawy UE oraz szefem sekcji kultury i sztuki Jürgenem Meindlem. Rozmowy również dotyczyły planów godnego upamiętnienia KL Gusen, jako miejsca zagłady tysięcy Polaków. Ponadto strona polska wyraziła zainteresowane wzmocnieniem współpracy kulturalnej między Polską i Austrią oraz bardziej intensywną wymianą artystyczną.

W spotkaniach polskiej delegacji towarzyszyła Ambasador RP w Austrii Jolanta Róża Kozłowska.

Podczas drugiego dnia wizyty w Austrii wiceminister kultury Jarosław Sellin wraz z wiceministrem spraw zagranicznych Szymonem Szynkowskim vel Sękiem i polską delegacją odwiedził miejsca pamięci KL Mauthausen i Gusen, gdzie oddał cześć pomordowanym w obozach koncentracyjnych oraz spotkał się z przedstawicielami regionu, zaangażowanymi w działania mające na celu zachowanie pamięci o byłych obozach.

 

KL Mauthausen-Gusen – histori

Wg niemieckich dokumentów oraz świadectw byłych więźniów już jesienią 1939 r. naziści planowali utworzenie specjalnego obozu koncentracyjnego dla polskich warstw przywódczych – polskiej inteligencji. Takim obozem miał stać się budowany od końca 1939 r. Gusen – pierwszy i największy (jego liczebność przekraczała niekiedy ilość osób więzionych w obozie macierzystym) podobóz obozu koncentracyjnego Mauthausen, powstałego 8 sierpnia 1938 r. w pobliżu Linzu, na terenach zaanektowanej przez Rzeszę Niemiecką Austrii.

Gusen – jedyny do lata 1941 r. podobóz – został uruchomiony 25 maja 1940 r. w odległości 4,5 km od Mauthausen. 9 marca 1944 r. zaczął funkcjonować w pobliżu obóz Gusen II, a 16 grudnia 1944 r. w Lungitz – niewielki obóz Gusen III.

Obóz Mauthausen i jego podobozy, zwłaszcza Gusen, odegrały kluczową rolę w niszczeniu polskich elit społecznych oraz ludzi nauki i kultury – polskiej inteligencji. W 1940 r. wśród więźniów Gusen przeważali Polacy (97% ogółu więźniów), następnie przybywały grupy więźniów innych narodowości, zawsze jednak – do wyzwolenia obozu w dniu 5 maja 1945 r. – więźniowie polscy stanowili w nim najliczniejszą grupę narodowościową. Polacy w Gusen - to niemal wyłącznie więźniowie polityczni (prewencyjni) - Schutzhaftlinge.

W obowiązującym podziale obozów koncentracyjnych na trzy kategorie Mauthausen i Gusen zakwalifikowane zostały jako jedyne obozy III kategorii (najcięższe) – dla więźniów szczególnie „obciążonych”, uprzednio już karanych i aspołecznych, rokujących nikłe nadzieje na „poprawę”. Praktycznie oznaczało to wyrok śmierci dla deportowanych tu osób.

W Gusen więziono tysiące osób z polskiej inteligencji: nauczycieli, księży, lekarzy, urzędników, architektów, inżynierów, dziennikarzy, pisarzy i poetów, muzyków i kompozytorów, działaczy społecznych i politycznych, profesorów wyższych uczelni i studentów, artystów i prawników. Wśród więźniów znajdowali się też nieletni Polacy - od lat 12, w tym grupa chłopców z Zamojszczyzny i dzieci deportowane do obozów koncentracyjnych po Powstaniu Warszawskim. Stosowano wobec nich ten sam reżim, co wobec dorosłych.

O tym, czym był Gusen, obóz budowany dla wyniszczenia polskiej inteligencji, mówią świadectwa: pamiętniki i relacje byłych polskich więźniów, tych, którym udało się przeżyć, a także świadectwa: rysunki, akwarele, wiersze i pieśni powstałe w obozie, niekiedy anonimowe. Tworzone również przez tych, którzy w nim zginęli.

 

Powojenne losy byłych obozów

Po wyzwoleniu obozów Mauthausen ich tereny znalazły się od końca lipca 1945 r. w sowieckiej strefie okupacyjnej Austrii. 20 czerwca 1947 r. teren b. obozu Mauthausen przejął rząd austriacki. W 1949 r. uznano go za pomnik pamięci narodowej Austrii, a w 1970 r. otwarte tu zostało Miejsce Pamięci (KZ - Gedenkstatte) i muzeum.

Wśród innych pomników poświęconych pamięci ofiar, 3 czerwca 1956 r. odsłonięty został monument ku czci zamordowanych Polaków. Powstał z inicjatywy b. więźniów obozu i według projektu więzionego w Gusen inż. arch. Teodora Bursche dzięki Radzie Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa.

W barakach Gusen I stacjonowali żołnierze sowieccy, a pozostałości poobozowe były wykorzystywane przez okolicznych mieszkańców jako materiały budowlane. Administracja sowiecka przystąpiła też do demontażu i wywozu podziemnych instalacji i urządzeń sztolni; częściowo wysadzono je w powietrze jesienią 1947 r. Do 1955 r. władze sowieckie prowadziły też eksploatację kamieniołomów. Baraki obozu Gusen II zostały spalone przez wojsko amerykańskie z obawy przed rozprzestrzenianiem się epidemii.

Tereny b. obozu były wyprzedawane przez władze gminne w ręce prywatne i stopniowo zabudowywane domami mieszkalnymi. Po roku 1955 i opuszczeniu tych terenów przez wojska sowieckie ostatecznie przeprowadzono ich wyprzedaż na eksploatację i zabudowę indywidualną.

Pozostałe jeszcze w dość dobrym stanie budynki poobozowe (Jourhaus, dwa murowane bloki dla więźniów, baraki SS, itp.) zajęte zostały i wykorzystywane były dotąd przez właścicieli prywatnych (obecnie budynki te miałyby zostać wykupione przez państwo austriackie i zagospodarowane w ramach wieloletniej koncepcji Miejsc Pamięci Mauthausen - Mauthausen Memoriał).

W latach 1955/56 zlikwidowany też został cmentarz zmarłych więźniów Gusen, założony po wyzwoleniu; ich szczątki przeniesione zostały na teren Miejsca Pamięci Mauthausen. Jedynymi śladami po istnieniu obozu, miejscu gehenny i śmierci kilkudziesięciu tysięcy więźniów, pozostało krematorium z piecem, w którym palono zwłoki.

W latach 50. XX wieku obok niego ustawiono – staraniem więźniów polskich i francuskich – dwa kamienie pamiątkowe, jeden z inskrypcją w języku polskim ufundowany przez Poselstwo Polskie w Wiedniu, drugi – z inskrypcją w języku francuskim, wykonany przez francuskie stowarzyszenie „Amicale de Mauthausen”. Upamiętnienie polskie odsłonięte zostało 5 maja 1955 r.

Władze gminy planowały jednak przeniesienie pieca krematorium oraz obu kamieni do Miejsca Pamięci Mauthausen i przeznaczenie tego terenu na osiedle mieszkaniowe. Zapobiegły temu działania b. więźniów Gusen i ich rodzin.

Grupa włoskich architektów z Mediolanu „Studio Architetti BBPR” opracowała projekt pomnika – Memoriał KZ Gusen, w postaci niewielkiego budynku, obejmującego pozostałości krematorium, otoczonego murem, a w 1961 r. teren wokół (1750 m2) wykupiony został z rąk prywatnych przez brata zamordowanego w obozie Włocha z przeznaczeniem na miejsce pamięci. Projekt Memoriał KZ Gusen został zrealizowany ze zbiórki funduszy organizowanej przez stowarzyszenia b. więźniów i ich rodziny z Francji, Włoch i Belgii. Oficjalne jego otwarcie nastąpiło 8 maja 1965 r. Dopiero jednak w 1997 r. opiekę nad Memoriałem przejęło austriackie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

W końcu lat 80. XX wieku w gminie St. Georgen powstała też lokalna Grupa Pamięci (Gedenkgruppe) zajmująca się przywracaniem pamięci o wojennej przeszłości tego terenu, która w następnych latach rozszerzyła swą działalność.

W 2001 r. z inicjatywy b. polskiego Ministra Spraw Zagranicznych, Ambasadora RP w Austrii Władysława Bartoszewskiego powstało specjalne międzynarodowe gremium pod nazwą „Komitet Osobistości Gusen” (KZ Gusen Person’s Committee). W wyniku jego działań w 2003 r., w bezpośredniej bliskości Memoriału Gusen, wybudowany został niewielki budynek Centrum dla Zwiedzających (Besucherzentrum), w którym powstała mała ekspozycja stała nt. historii obozu.

 

Polskie kluby b. więźniów Mauthausen

W latach powojennych w Warszawie założony został klub b. więźniów Mauthausen, a w 1949 r. klub b. więźniów obozu koncentracyjnego w Gusen. W maju 1959 r. zapadła decyzja o połączeniu obu klubów. Niezależnie od klubów warszawskich stowarzyszenia b. więźniów Mauthausen i Gusen powstały także w innych miastach Polski (Katowice, Gdańsk, Poznań). Gromadzą one dokumentację i relacje b. więźniów, organizują obchody rocznic wyzwolenia obozów w Polsce i uczestniczą w rocznicowych uroczystościach na terenie Austrii, inicjują także upamiętnienia.

Klub w Katowicach opracował 27 tomów „Księgi Mauthausen-Gusen”, zawierającej opracowania 1350 ankiet personalnych więźniów. Wydał też tomy wspomnień obozowych pt. „Ostrzegamy”. Z inicjatywy Klubu warszawskiego w 1999 r. została poświęcona tablica ku czci polskich więźniów, wmurowana na dziedzińcu Muzeum Więzienia Pawiak w Warszawie, skąd wyruszały transporty do obozów koncentracyjnych.

Mauthausen, a szczególnie „obóz dla polskiej inteligencji” Gusen, zajmują szczególne miejsce w historii Polski okresu II wojny światowej. Historii często nieznanej i także często - zwłaszcza w ostatnich latach - w Europie i na świecie zniekształcanej.