Sulejówek – Milusin, zespół domu Marszałka Józefa Piłsudskiego” został uznany za Pomnik Historii ze względu na wartości historyczne i naukowe willi Milusin, będącej darem i wyrazem wdzięczności żołnierza polskiego dla Józefa Piłsudskiego, Naczelnika Państwa, Wodza Naczelnego, wybitnego polityka i jednego z ojców polskiej niepodległości. Rola tego zabytku ma szczególne znaczenie w historii Polski XX w. Stał się on swoistym symbolem społeczno-politycznym w momencie zamieszkania w Sulejówku Marszałka z rodziną. To w tym budynku zapadały kluczowe dla losów naszego Państwa decyzje. Tutaj Józef Piłsudski gościł wybitne osobistości swojej epoki.

Obszar nowego Pomnika Historii obejmuje historycznie ukształtowaną przestrzeń posesji z domami mieszkalnymi: willą Milusin i tzw. drewniakiem będącymi obecnie częścią Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku oraz ogrodem.

Historia willi Milusin

Obecny zespół „Milusin”  początek swój zawdzięcza Aleksandrze Piłsudskiej, która za namową mieszkającego już wcześniej w Sulejówku wicemarszałka sejmu, Jędrzeja Moraczewskiego, kupiła w 1921 roku, od miejscowego kolejarza, zalesioną działkę z niewielkim drewnianym domem letnim. Dom nie nadawał się do całorocznego mieszkania, gdyż tylko w 3 pomieszczeniach były piece. W tym czasie, w różnych środowiskach na terenie kraju powstała inicjatywa, aby uczcić zasługi Marszałka w walce o odzyskanie niepodległości i ofiarować Mu majątek ziemski pod Warszawą. Komitet Żołnierza Polskiego zbierał środki na ten cel, ale Piłsudski nie chciał przyjąć takiego daru. Ostatecznie zgodził się na rozwiązanie kompromisowe, aby fundusz Komitetu zasilić pieniędzmi ze sprzedaży własnego domu w Sulejówku i wtedy, jak wspominała Aleksandra Piłsudska  „.. pieniądz każdego dnia tracił na wartości. Okazało się, że nieruchomości poszły tak znacznie w górę, że nie wystarczyło  na zakup murowanego domu. Wobec tego zdecydowano wystawić w środku lasku na naszym gruncie dom murowany”.  Willę w stylu dworkowym zaprojektował wybitny architekt Kazimierz Skórewicz .Budowę zrealizowano w szybkim tempie, częściowo siłami żołnierzy. Komitet zajął się również wyposażeniem domu, przy czym część mebli, obrazów i przedmiotów dekoracyjnych pochodziła z darów. Dom nie był jeszcze ostatecznie wykończony, kiedy po sporze z gen. Władysławem Sikorskim o ustrój najważniejszych władz wojskowych Piłsudski 30 maja 1923 r. złożył dymisję ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego i przeniósł się do Sulejówka, wycofując się z życia publicznego. Dworek Milusin na trzy lata stał się jego domem rodzinnym, miejscem pracy i spotkań z byłymi podkomendnymi. Tam powstały książki: „Moje pierwsze boje”, „Rok 1920”, „O wartości żołnierza legionów”, „Rok 1863” i „Wspomnienia o Gabrielu Narutowiczu”. W tym czasie odwiedzali  Milusin liczni politycy i osoby prywatne.  Zła sytuacja gospodarcza i niestabilny stan polityczny w kraju sprawiły, że Piłsudski zdecydował się na obalenie rządu w drodze demonstracji wojskowej, co w rezultacie doprowadziło do przewrotu, który miał miejsce w Warszawie 12 maja 1926 r. Po powrocie do działalności politycznej rodzina Piłsudskich zamieszkała w Belwederze, a Sulejówek pozostał miejscem letniego i świątecznego wypoczynku, również po śmierci Marszałka w 1935 roku.

We  wrześniu 1939 roku Aleksandra Piłsudska wyemigrowała z córkami do Londynu. Podczas okupacji dworek z otoczeniem zajęli Niemcy, a w 1947 r. dom przejęło wojsko polskie, które później  wywiozło pamiątki po Piłsudskim. Do 1956 r. dworek pozostawał do dyspozycji ambasadora ZSRR, po czym przejęła go gmina i przekształciła w przedszkole. 

W 1999 roku powstała Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego, której celem było odzyskanie dworku i otwarcie tutaj muzeum biograficznego. W 2000 roku Urząd Miasta Sulejówka przekazał Fundacji aktem notarialnym nieruchomość „Willa Milusin”.

10 listopada 2008 roku, w dworku Piłsudskich, została zawarta  przez Fundację Rodziny Józefa Piłsudskiego i Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego  umowa dotycząca utworzenia Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku . Od tego czasu udostępniona była do zwiedzania skromna ekspozycja i organizowano wystawy okolicznościowe. Przez cały czas Fundacja gromadzi rozproszone fragmenty pierwotnego wyposażenia. W 2014 roku w ośrodku MON w Hellenowie odnaleziono m.in. przedmioty wywiezione przez wojsko w 1947 roku. Decyzją ówczesnego Ministra Obrony Narodowej zostały one zwrócone Fundacji. Wśród nich są m.in. meble kupione w 1923 roku z funduszy Komitetu Daru Żołnierza. Do muzeum wróciły także dwa pejzaże miejskie z Wilna autorstwa Ignacego Pinkasa, obraz Kazimierza Stabrowskiego „Staw w parku” oraz „Szaman” – rzeźba autorstwa jego żony, Julii Stabrowskiej i inne elementy dekoracyjne. Muzeum pozyskało również oryginalny akt przekazania Milusina Piłsudskiemu.

Zespół dworku „Milusin” jest obiektem przede wszystkim o znaczeniu historycznym, związanym z Józefem Piłsudskim, jako jedyny Jego dom własny. Nie bez znaczenia jest też fakt, iż powstał dzięki szerokiemu zaangażowaniu społecznemu, głównie staraniom Komitetu Żołnierza Polskiego.  Jego największym walorem zabytkowym jest niewątpliwie autentyczność wszystkich elementów. Zarówno pierwszy dom drewniany, istniejący na leśnej działce w chwili zakupu posesji, w którym rodzina Piłsudskich spędzała lato, zachował się bez zasadniczych zmian. Natomiast dworek pozostaje bez żadnych zmian od czasu budowy w 1923 roku. Zachowany jest układ przestrzenny domu, cała stolarka okienna i drzwiowa, łącznie z okuciami i oszkleniem. Zachowane są oryginalne parkiety i podłogi oraz skromna dekoracja architektoniczna wnętrz, z fasetami i kominkami, a nawet takie drobiazgi, jak porcelanowe wyłączniki elektryczne. Zachowała się wreszcie część pierwotnego wyposażenia, meble, obrazy i przedmioty dekoracyjne, a także meble z innych mieszkań córek Józefa Piłsudskiego. Taka autentyczność jest w polskiej zabytkowej architekturze dworkowej czymś niespotykanym i unikalnym.

Niezależnie od powyższego budynek dworku, który zaprojektował wybitny architekt Kazimierz Skórewicz – przed I wojną światową główny architekt Baku, później m.in. projektant siedziby Sejmu RP i współautor projektów konserwatorskich dla Zamku Królewskiego w Warszawie, posiada dużą wartość zabytkową, jako przykład „stylu dworkowego”, zachowanego w całości w pierwotnej postaci.