W dniu 2 kwietnia 2020 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: „Trybunał” lub „ETPCz”) opublikował decyzję z dnia 10 marca 2020 roku o niedopuszczalności skargi
w sprawie o numerze skargi 58558/13. W spawie interweniowała Helsińska Fundacja Praw Człowieka i przedłożyła stanowisko strony trzeciej korzystne dla skarżących.

Skarżący to rodzice 20-letniego M.W., który zmarł w wyniku obrażeń doznanych w związku z bójką z udziałem nieletnich. Postępowanie mające wyjaśnić okoliczności śmierci syna skarżących toczyło się w latach 2009-2013 w oparciu o przepisy ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich w brzmieniu ówcześnie obowiązującym.

Opierając się na proceduralnym aspekcie art. 2 (prawo do życia) Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: „Konwencja”), skarżący zarzucili, że nie zostali zaangażowani w postępowanie przed sądem dla nieletnich w zakresie niezbędnym do obrony ich interesów. W szczególności podnieśli, że nie byli w stanie odgrywać bardziej aktywnej roli podczas rozprawy, nie mieli statusu strony w tym postępowaniu, nie byli w stanie zbadać akt postępowania w sprawie oraz nie mieli możliwości odwołania się od żadnej z decyzji wydanych przez sąd dla nieletnich. Zgodnie z tym samym przepisem Konwencji w związku z art. 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego) skarżący podnieśli również zarzut nadmiernej długości postępowania, a także brak środka, który mógłby zaradzić opóźnieniom.

W swoich uwagach przedstawionych na zasadzie interwencji strony trzeciej Helsińska Fundacja Praw Człowieka przedstawiła najważniejsze międzynarodowe teksty i konwencje w obszarze karania nieletnich oraz istotne normy polskiego prawa, w szczególności przepisy regulujące status prawny pokrzywdzonego na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Podkreśliła deficyt uprawnień procesowych po stronie pokrzywdzonego. Wskazała także, że w opinii niektórych ekspertów krajowych pozycja ofiary nieletniego sprawcy w postępowaniu przeciwko niemu jest marginalna do tego stopnia, że powoduje podwójną wiktymizację. Przywołała przykład z prawa niemieckiego, w którym pozycja procesowa ofiary nieletniego sprawcy czynu karalnego nie różni się do pozycji pokrzywdzonego w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko osobie pełnoletniej.

Trybunał przypomniał, że ​​ art. 2 Konwencji nakłada na państwa obowiązek zapewnienia prawa do życia poprzez wprowadzenie konkretnego ustawodawstwa karnego, które odstrasza od popełniania przestępstw i jest wspierane przez mechanizm egzekwowania mający na celu zapobieganie i karanie naruszeń. Obowiązek ten wymaga przeprowadzenia skutecznego formalnego dochodzenia, jeżeli istnieją powody, by sądzić, że dana osoba doznała obrażeń zagrażających życiu w podejrzanych okolicznościach (Menson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (dec.), nr 47916/99, ECHR 2003-V, Pereira Henriques przeciwko Luksemburgowi, nr 60255/00, § 56, 9 maja 2006 roku oraz Yotova przeciwko Bułgarii, nr 43606/04, § 68, 23 października 2012 roku).

Aby zostać uznane za „skuteczne” w rozumieniu art. 2 Konwencji, dochodzenie musi być najpierw odpowiednie (Ramsahai i in. przeciwko Holandii [GC], nr 52391/99, § 324, ECHR 2007 II). Musi być w stanie doprowadzić do ustalenia faktów oraz, w stosownych przypadkach, do identyfikacji i ukarania osób odpowiedzialnych (McCann i in. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995 roku., §§ 161–163, seria A nr. 324).

Obowiązek przeprowadzenia skutecznego dochodzenia jest związany ze środkami, a nie rezultatami: władze muszą podjąć dostępne im rozsądne środki, aby uzyskać dowody dotyczące sytuacji faktycznej (Jaloud przeciwko Holandii [GC], no. 47708/08, § 186, ETPCz 2014 oraz Natchova i in. przeciwko Bułgarii [GC], nr 43577/98 i 43579/98, § 160, ETPCz 2005 VII). Wszelkie uchybienia w dochodzeniu zmniejszające jego zdolność do ustalenia przyczyny śmierci lub ewentualnej odpowiedzialności mogą nie spełniać tego standardu (Giuliani i Gaggio przeciwko Włochom [GC], nr 23458/02, § 301, ETPCz 2011).

Dochodzenie musi być dostępne dla rodziny ofiary w zakresie niezbędnym do ochrony ich uzasadnionych interesów. Społeczeństwo musi być również w stanie przeprowadzić wystarczającą kontrolę dochodzenia, w różnym zakresie w zależności od sprawy (Hugh Jordan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 24746/94, § 109, ETPCz 2001 III). Jednak dostęp, z którego społeczeństwo lub osoby bliskie ofierze mogą skorzystać, może zostać przyznany na różnych etapach postępowania (zobacz między innymi Giuliani i Gaggio, cytowany powyżej, § 304 oraz McKerr przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 28883/95, § 129, ETPCz 2001 III).

Art. 2 Konwencji nie nakłada jednak na władze obowiązku uwzględnienia każdego wniosku o zastosowanie dostępnych środków, który może zostać złożony przez krewnego ofiary podczas dochodzenia (Ramsahai i in., cytowany powyżej, § 348 oraz Velcea i Mazăre przeciwko Rumunii, nr 64301/01, § 113, 1 grudnia 2009 roku).

W niniejszej sprawie Trybunał podniósł, że ​​w czasie zdarzeń, które doprowadziły do ​​śmierci syna skarżących, sprawcy byli nieletni, w wyniku czego wszczęto wobec nich postępowanie z zastosowaniem ustawy z 1982 roku. Następnie zauważył, że ​​skarżący skarżą się na, ich zdaniem, niewystarczający udział w postępowaniu tylko w odniesieniu do jednego z etapów tego postępowania, które zostało przeprowadzone przez sąd dla nieletnich. W tej kwestii Trybunał przypomniał swoje stanowisko, zgodnie z którym brak publicznego nadzoru nad dochodzeniami można zrekompensować poprzez zapewnienie bliskim dostępu do innych etapów postępowania.

Trybunał podzielił ustalenia polskiego Trybunału Konstytucyjnego nt. proporcjonalności przyjętych w Polsce rozwiązań legislacyjnych (wyrok TK, sygn. akt SK 24/15 z 29 czerwca 2016  roku). Stwierdził też, że konstrukcja prawna, zgodnie z którą krewni zmarłego zostali wykluczeni z grona stron postępowania mającego na celu ustalenia okoliczności jego śmierci, sama w sobie nie stanowi naruszenia ich praw zagwarantowanych w art. 2 Konwencji. Trybunał podkreślił także (odwołując się do stanu faktycznego sprawy), że skarżący – wbrew własnym twierdzeniom – brali czynny udział w postępowaniu przed sądem rodzinnym.

Trybunał zauważył w szczególności, że ​​w odróżnieniu od spraw, w których stwierdzono w przeszłości naruszenie art. 2 Konwencji, w niniejszej sprawie zarówno skarżący, jak i ich adwokat kilkakrotnie zapoznawali się z aktami postępowania prowadzonego przez sąd dla, z wyjątkiem kilku dokumentów, których poufny charakter wyjaśniono potrzebą ochrony danych małoletnich. Trybunał zauważył ponadto, że skarżący stawili się na rozprawach przed sądem dla nieletnich, o których zostali należycie poinformowani. Ponadto, skarżący i ich adwokat mogli wnieść do sądu odpowiednie wnioski dowodowe. Trybunał odnotował również, że skarżący zostali poinformowani o wszystkich decyzjach wydanych w sprawie oraz uzasadnieniach niektórych z nich. Zauważono, że ​​skarżący nie odwołali się od części postanowienia z 27 kwietnia 2012 roku dotyczącego jednego ze sprawców. Trybunał podniósł też, że ​​skarżący zostali poinformowani o przedmiocie niektórych odwołań wniesionych przez strony postępowania i że byli w stanie się do nich odnieść.

W zakresie skargi na przewlekłość postępowania, Trybunał zauważył, że trwało ono trzy lata i dziesięć miesięcy w dwóch instancjach. W tym czasie sądy krajowe obu instancji przeprowadziły dwadzieścia trzy terminy rozprawy i zarządziły wiele czynności proceduralnych. Trybunał zauważył również, że sprawa – choć co do zasady pozbawiona jakiejkolwiek szczególnej złożoności - wymagała ekspertyz.

Zdaniem Trybunału ​​długość postępowania nie była na tyle nierozsądna, aby zagrozić jego skuteczności. W tym względzie zauważył, że ​​przedmiotowa procedura doprowadziła do zidentyfikowania sprawców czynów przestępczych i do zastosowania środków dostosowanych do ich sytuacji osobistej.

Biorąc powyższe pod uwagę Trybunał uznał oba zarzuty poniesione w ww. skardze za oczywiście nieuzasadnione.