Jak wynika z opinii ODIHR, złożoność i skala reformy niezbędnej do rozwiązania systemowych wad systemu sądowniczego w Polsce, zidentyfikowanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), organizacje międzynarodowe, a także obserwatorów krajowych, wymagają opracowania gruntownej i spójnej polityki stanowiącej podstawę całego procesu reform.

Reforma Trybunału Konstytucyjnego

Obowiązujące ramy prawne, skład Trybunału Konstytucyjnego i wybór sędziów doprowadziły do ​​wadliwości w jego funkcjonowaniu i do ustalenia przez ETPC, że Trybunał Konstytucyjny nie spełnia już wymogów niezależnego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy prawa. Dlatego ODIHR z zadowoleniem przyjmuje wprowadzenie projektu ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Wskazuje na szereg pozytywnych zagadnień, które okażą się przydatne, aby rozwiązać wadliwość istniejących ram prawnych, zmienionych (lub zinterpretowanych) po 2016 r.

ODIHR pozytywnie ocenił wybór sędziów Trybunału Konstytucyjnego kwalifikowaną większością głosów Sejmu, przedłużenie kadencji urzędujących sędziów do czasu wyboru ich następców, rozszerzenie podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego, wyjaśnienie dotyczące trybu składania ślubowania przed Prezydentem RP przez nowo wybranych sędziów oraz nowe zasady dotyczące statusu sędziów i postępowania przed Trybunałem.

Przepisy wprowadzające

W projekcie ustawy o przepisach wprowadzających do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym ODHIR przedstawił kilka zastrzeżeń i zwrócił uwagę, że założone cele muszą pozostać w granicach konstytucyjnych i normach prawa międzynarodowego oraz muszą być zgodne z tymi samymi wartościami, które projekt ustawy stara się przywrócić.

W ocenie ODIHR przepisy, które przewidują unieważnienie ex lege orzeczeń Trybunału wydanych przez „osoby nieuprawnione do orzekania”, wymagają istotnych zmian. Konieczne są dalsze prace w celu wyjaśnienia statusu urzędujących sędziów i „osób nieuprawnionych do orzekania”, a także w celu zajęcia się niedociągnięciami w przepisach wprowadzających zmiany w prezydium i kancelarii Trybunału.

Rekomendacje ODIHR zgodnie z wymogami OBWE i innymi standardami międzynarodowymi

1. Należy rozważyć odpowiedzialność Trybunału Konstytucyjnego za sygnalizowanie wad i luk w ustawodawstwie lub zrewidowanie Artykułu 3 Ustawy, wyjaśniając, że taka odpowiedzialność jest przewidziana wyłącznie w kontekście orzecznictwa konstytucyjnego.
2. W odniesieniu do wymogów kwalifikacyjnych, aby zostać sędzią Trybunału Konstytucyjnego:

• zawarcie w Artykule 17 ust.  2 wyraźnego zakazu kandydowania na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego przez osoby będące aktywnymi członkami rządu lub parlamentu;
• ponowne rozważenie wymogu braku kwalifikacji na podstawie niedawnego (w ciągu ostatnich czterech lat) członkostwa w partii politycznej lub co najmniej ograniczenie braku kwalifikacji do osób, które zajmują lub niedawno zajmowały stanowiska kierownicze w partii politycznej.

3. W kwestii wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego kwalifikowaną większością głosów Sejmu: należy rozważyć uzupełnienie projektu ustawy o dostosowany, dodatkowy mechanizm przełamywania impasu, który nie zagrozi niezależności i bezstronności Trybunału Konstytucyjnego, a jednocześnie zapewni rozłożoną kadencję sędziów Trybunału Konstytucyjnego.
4. W odniesieniu do trybu składania ślubowania w art. 20 projektu ustawy:

• wyjaśnić, że wymóg, aby nowo wybrany sędzia Trybunału Konstytucyjnego złożył ślubowanie przed Prezydentem Rzeczypospolitej, nie jest konieczny do zatwierdzenia jego wyboru i że uniemożliwienie sędziemu złożenia ślubowania w prawnie określonym terminie nie powinno stać się przeszkodą do rozpoczęcia kadencji;
• uwzględnić alternatywny mechanizm postępowania w sytuacjach, w których nowo wybrany sędzia nie ma możliwości złożenia ślubowania w obecności Prezydenta Rzeczypospolitej w terminie przewidzianym w ustawie, na przykład możliwość złożenia ślubowania przed innym organem lub wysokim urzędnikiem publicznym.

5. Rozważyć uzupełnienie projektu ustawy o przepisy zapewniające, że kwestie płci i różnorodności będą brane pod uwagę w całym procesie wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego, jednak nie kosztem podstawowego kryterium zasług.
6. Wyjaśnić, które działania lub zaniechania stanowią przewinienia dyscyplinarne, zapewnić, że sankcje dyscyplinarne powinny być proporcjonalne do danego przewinienia dyscyplinarnego, a złożenie z urzędu powinno być stosowane wyłącznie w najpoważniejszych przypadkach i jako środek ostateczny i określić obowiązujące reguły większościowe dla sądu dyscyplinarnego w celu orzekania w sprawach dyscyplinarnych i wprowadzenie wymogu kwalifikowanej większości głosów przy orzeczeniu kary złożenia z urzędu.
7. Rozważyć uwzględnienie dodatkowych zabezpieczeń w celu uniknięcia częstego kierowania spraw do pełnego składu orzekającego, takich jak wymóg, aby wniosek o skierowanie został złożony wyłącznie zwykłą większością głosów właściwego składu orzekającego i umożliwienie pełnemu składowi orzekającemu odrzucenia takiego wniosku.
8. Usunąć z projektu ustawy art. 87 lub jego zmiana w celu określenia, że ​​postępowania wszczęte na wniosek 50 posłów lub 30 senatorów, jeżeli nie zostaną zakończone do końca kadencji, będą kontynuowane, a sprawy będą rozstrzygane przez Trybunał Konstytucyjny.

W odniesieniu do przepisów wprowadzających: 

Ponowne rozważenie stwierdzenia ex lege, że wszystkie orzeczenia Trybunału wydane z udziałem „osób nieuprawnionych do orzekania” są nieważne.

Należy jasno i ściśle określić rodzaj spraw, które mogą być wznowione, warunki dopuszczalności i kryteria wznowienia postępowania, a także podmioty uprawnione do wystąpienia o takie wznowienie, przy jednoczesnym doprecyzowaniu potencjalnych skutków prawnych i czasowych nowych i pierwotnych orzeczeń.

Należy zapewnić procedury umożliwiające stronom sporu ponowne rozpatrzenie lub wznowienie ich spraw przed właściwym sądem, przy jednoczesnym poszanowaniu praw osób trzecich działających w dobrej wierze w sprawach cywilnych i zasady no reformatio in peius w sprawach karnych, a także należy wyjaśnić skutki prawne i czasowe takich orzeczeń.

Należy wyjaśnić status osób wybranych niezgodnie z prawem na stanowisko sędziego Trybunału (oraz ich następców) oraz rozważyć podjęcie stosownych środków w celu przywrócenia zgodnego z prawem składu Trybunału Konstytucyjnego.