Na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego nr 60/251, przyjętej w dniu 15 marca 2006 r., powołano nowy organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego ONZ - Radę Praw Człowieka. Rada zastąpiła istniejącą od 1946 r. Komisję Praw Człowieka. Ma ona swoją siedzibę w Genewie, w jej skład wchodzi 47 państw, wybranych na 3-letnie kadencje. Rada obraduje przez okres 10 tygodni – podzielonych na co najmniej 3 sesje – w ciągu całego roku. Jej zadaniem jest wspieranie powszechnego poszanowania i ochrony praw człowieka oraz podstawowych wolności w równym stopniu dla wszystkich ludzi, bez względu na ich pochodzenie. Do obowiązków Rady Praw Człowieka należy zajmowanie się przypadkami naruszania praw człowieka, również tych najpoważniejszych i regularnie powtarzających się. Ponadto, celem działania Rady jest koordynowanie prac w ramach systemu NZ na rzecz ochrony praw człowieka.

Jednym z mechanizmów działania Rady Praw Człowieka jest Powszechny Okresowy Przegląd Praw Człowieka - Universal Periodic Review (UPR). Został on wprowadzony rezolucją Rady Praw Człowieka nr 5/1 z dnia 18 czerwca 2007 r., która określiła między innymi jego zasady, cele, zakres oraz sposób dokonywania przez Radę kontroli i oceny stanu przestrzegania praw człowieka w państwach. Mechanizm ten pozwala na monitorowanie przez Radę wypełniania przez każde państwo-członka ONZ jego zobowiązań dotyczących przestrzegania praw człowieka. Zgodnie z ww. rezolucją Rada nie może dublować mechanizmów, które są już stosowane na podstawie umów międzynarodowych z zakresu praw człowieka. UPR jest więc komplementarny w stosunku do procedur już istniejących, takich, jak sprawozdania składane do organów traktatowych czy tzw. procedury specjalne Rady (o których mowa poniżej). Warto jednak zaznaczyć, że UPR jest jedynym mechanizmem kontroli praw człowieka w ONZ, któremu podlegają wszystkie państwa-członkowie ONZ z tej tylko racji, że ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych i zostały członkami ONZ.

UPR odbywa się w czteroletnich cyklach – każde państwo poddawane jest ocenie raz na cztery lata - podczas których ma miejsce następująca procedura:

1. państwo składa raport rządowy Sekretarzowi Generalnemu ONZ z przestrzegania praw człowieka;
2. stan przestrzegania praw człowieka w danym państwie zostaje poddany ocenie przez członków Radę Praw Człowieka zasiadających w Grupie Roboczej Rady ds. UPR. Ocena ta dokonywana jest w oparciu o informacje zawarte w raporcie, informacje przedstawione Radzie przez organizacje pozarządowe krajowe i międzynarodowe oraz wyjaśnienia przedstawicieli rządu przedstawione podczas tzw. obrony raportu, tj. posiedzenia Grupy Roboczej z udziałem delegacji rządu. Podczas posiedzenia głos zabierają przedstawiciele państw zasiadających w Grupie, zadając przedstawicielom rządu pytania i kierując do nich rekomendacje. z „obrony” raportu Rada przyjmuje sprawozdanie, obejmujący m.in. rekomendacje skierowane do państwa poddanemu UPR oraz aneks wskazujący, które rekomendacje państwo przyjmuje, a które odrzuca;
3. informacje na temat działań podjętych w celu implementowania rekomendacji państwo przedstawia podczas kolejnego UPR Niektóre państwa, w tym Polska, przyjęły praktykę przedstawiania Radzie po dwóch latach od ich przeglądu tzw. raportu śródokresowego, tj. informacji wskazującej na działania podjęte w celu realizacji rekomendacji.

Polska została poddana Powszechnemu Przeglądowi Okresowemu po raz pierwszy w 2008 roku, drugi jej przegląd odbył się w 2012 roku. Kolejny planowany jest na początek 2017 roku.

Powszechny Okresowy Przegląd Praw Człowieka (UPR)

Obecna procedura skargowa funkcjonująca przed Radą Praw Człowieka wywodzi się z tzw. „procedury 1503”, która związana była z działalnością poprzedniczki Rady – Komisji Praw Człowieka.

Zgodnie z rezolucją Rady Praw Człowieka nr 5/1 z dnia 18 czerwca 2007 r. procedura ma na celu reagowanie na stałe, ciężkie i udokumentowane naruszenia wszystkich praw człowieka oraz wszystkich podstawowych wolności, bez względu na to w jakiej części świata i w jakich okolicznościach występują.

Postępowanie prowadzone w ramach procedury składa się z kilku etapów: najpierw badana jest dopuszczalność złożonej skargi, a dopiero potem dokonuje się merytorycznej oceny przedstawionych w niej zarzutów.

Aby skarga oparta na została uznana za dopuszczalną i podlegała rozpatrzeniu co do istoty przez Radę Praw Człowieka, musi spełniać szereg warunków, takich jak:

1. Powinna zostać wniesiona przez osobę lub grupę osób twierdzących, że stały się ofiarą naruszeń praw lub wolności człowieka bądź przez jakąkolwiek inną osobę lub grupę osób, włączając w to organizację pozarządową, działającą w dobrej wierze zgodnie z zasadami praw człowieka i nie występującą z pobudek politycznych w sposób sprzeczny postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych, która twierdzi, że posiada bezpośrednią i wiarygodną wiedzę o naruszeniach. Autorami skargi mogą być również osoby, których wiedza o naruszeniach pochodzi z drugiej ręki, jeżeli skardze towarzyszy nie budzący wątpliwości materiał dowodowy;
2. Zawierać nazwisko osoby fizycznej lub nazwę organizacji, która składa skargę;
3. Nie może być motywowana politycznie i niezgodna z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka lub innych międzynarodowych aktów prawnych z dziedziny praw człowieka;
4. Musi zawierać opis okoliczności faktycznych dotyczących domniemanych naruszeń, w tym wskazywać prawa, które zostały naruszone;
5. Nie może zawierać obraźliwego słownictwa (skarga sformułowana w języku obelżywym może zostać merytorycznie rozpatrzona, jeżeli spełnia pozostałe kryteria dopuszczalności, a obraźliwe wyrażenia zostaną usunięte);
6. Nie może opierać się wyłącznie na pochodzących z mediów doniesieniach o naruszeniach praw i wolności człowieka;
7. Nie może być dotyczyć stałych, ciężkich i udokumentowanych naruszeń, które są już badane w ramach procedur specjalnych lub przez organy traktatowe albo w ramach innych procedur skargowych działających w systemie Narodów Zjednoczonych bądź w regionalnych systemach ochrony praw człowieka;
8. Musi zawierać informację o wyczerpaniu krajowych środków odwoławczych, chyba że środki te byłyby nieefektywne lub zachodziłaby nieuzasadniona zwłoka w ich zastosowaniu.    

Na mocy rezolucji Rady Praw Człowieka nr 5/1 powołano dwa organy pomocnicze, które uczestniczą w procedurze: Grupę Roboczą ds. Zawiadomień (ang. „Working Group on Communications”) oraz Grupę Roboczą ds. Sytuacji (ang. „Working Group on Situations”). Zadaniem tych grup jest badanie i ocena dopuszczalności petycji, merytoryczna ocena zawartych w nich zarzutów oraz na ich podstawie informowanie Rady Praw Człowieka o występowaniu sytuacji stałych, ciężkich, udokumentowanych naruszeń praw i wolności człowieka.

Zarówno autorzy petycji, jak i zainteresowane rządy są powiadamiane o rezultatach postępowania, ale trzeba podkreślić, że procedura służy przede wszystkim wykrywaniu stałych, ciężkich naruszeń wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz reagowaniu na takie sytuacje, natomiast jej celem nie jest zapewnienie ochrony ofiarom w indywidualnych przypadkach naruszeń.

Office of United Nations High Commissioner for Human Rights

Human Rights Council Branch-Complaint Procedure Unit
OHCHR- Palais Wilson
United Nations Office at Geneva
CH-1211 Geneva 10, Switzerland
Fax: (41 22) 917 90 11
E-mail: CP@ohchr.org

Procedury specjalne to ogólna nazwa odnosząca się do mechanizmów stworzonych przez Komisję Praw Człowieka za aprobatą ECOSOC i przejętych następnie przez Radę Praw Człowieka, które służą badaniu oraz informowaniu organów ONZ i opinii publicznej na temat ogólnego stanu przestrzegania praw człowieka w danym państwie lub regionie albo określonego problemu z zakresu praw człowieka bez ograniczenia terytorialnego.

W ramach procedur specjalnych Rady Praw Człowieka działają: specjalni sprawozdawcy, niezależni eksperci lub grupy robocze złożone zazwyczaj z pięciu członków. W obszarze działalności każdego specjalnego sprawozdawcy, niezależnego eksperta lub grupy roboczej znajduje się powierzony im osobny zakres tematyczny (w takiej sytuacji obejmują oni tzw. mandaty tematyczne, ang. „thematic mandates”) albo kwestie dotyczące sytuacji praw człowieka na obszarze danego państwa lub terytorium (wykonują oni wówczas tzw. mandaty krajowe, ang. „country mandates”). Jako przykład specjalnych organów obejmujących mandaty tematyczne można wymienić: Specjalnego Sprawozdawcę ds. Współczesnych Form Niewolnictwa, Specjalnego Sprawozdawcę ds. Wolności Zrzeszania się i Zgromadzeń, Grupę Roboczą ds. Promocji Demokratycznego i Sprawiedliwego Porządku Międzynarodowego czy też Grupę Roboczą ds. Wymuszonych Zaginięć. Jeśli chodzi o sprawozdawców posiadających mandaty krajowe są to np.: Specjalny Sprawozdawca ds. Syryjskiej Republiki Arabskiej, Niezależny Ekspert ds. praw człowieka na Wybrzeżu Kości Słoniowej albo Specjalny Sprawozdawca ds. przestrzegania praw człowieka w Kambodży.

W chwili obecnej istnieje 36 mandatów tematycznych oraz 12 mandatów krajowych.

Większość sprawozdawców, ekspertów i grup roboczych wykonujących mandaty jest uprawniona do przyjmowania pisemnych zawiadomień dotyczących naruszeń praw człowieka i na podstawie tych zawiadomień może zażądać szczegółowych wyjaśnień od rządów zainteresowanych państw oraz podjęcia stosownych środków zaradczych. Ponadto, osoby te mogą odbywać tzw. badania na miejscu - wizytować państwa w celu zbadania potencjalnych naruszeń praw człowieka. Niektóre rządy wystawiły tzw. stałe zaproszenia (ang. „standing invitations”), poprzez które oznajmiały, że zawsze zgodzą się na przeprowadzenie wizytacji w ramach procedury specjalnej (na dzień 1 czerwca 2012 r. uczyniło to 91 rządów, w tym Polska - w marcu 2001 r.). Po zakończeniu wizytacji sprawozdawca opracowuje raport, w którym przedstawia swoje uwagi i rekomendacje skierowane do zainteresowanego państwa.

Więcej informacji o organach i działalności ONZ znajduje się na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych.