Niezależność prokuratury od władzy wykonawczej będzie służyć zapewnieniu skutecznej kontroli ewentualnego naruszania prawa przez rządzących. Bez niezależności prokuratura może być wykorzystywana do realizacji celów politycznych. Dlatego też rozdzielenie funkcji Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego powinno zostać zrealizowane konsekwentnie i zapewnić rzeczywistą niezależność.

Prawo o prokuraturze z 2016 r.
Rozwiązania wprowadzone ustawą z 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze, unifikujące urząd Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego, były krokiem wstecz w funkcjonowaniu prokuratury. Zlikwidowały jej niezależność, podważając ustrojowe znaczenie.

Ustawa z 2016 r. zapewniła Prokuratorowi Generalnemu istotny wpływ na bieżącą działalność prokuratury. Pozwoliła zapoznawać się z prowadzonymi postępowaniami, uzyskiwać informacje o zamierzeniach prokuratorów, a także wpływać na ich decyzje, a nawet na rozstrzygnięcia procesowe.

Prokurator Generalny dysponuje szeregiem uprawnień umożliwiających mu oddziaływanie na prokuratorów w sferze organizacyjnej, kadrowej, finansowej i dyscyplinarnej. Może powoływać i odwoływać osoby z funkcji w prokuraturze. Powołuje również prokuratorów, decyduje o awansach i delegacjach prokuratorów, posiada szerokie kompetencje w zakresie odnoszącym się do inicjowania postępowań dyscyplinarnych, a także nadzoru nad nimi.

Utworzenie funkcji Prokuratora Krajowego jako pierwszego z zastępców Prokuratora Generalnego, które mogło zapewnić oddzielenie sfery politycznej od sfery merytorycznej działalności prokuratury, okazało się niewystarczające.

Zmiany wprowadzone w 2016 r. zostały negatywnie ocenione przez Komisję Wenecką, która wskazała, że połączenie funkcji Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego spowoduje szereg problemów związanych z podziałem władz. Komisja uznała również, że ustawa nie spełnia międzynarodowych standardów dotyczących procedury mianowania Prokuratora Generalnego oraz jego kompetencji, jak również przyzna niezwykle szerokie uprawnienia Ministrowi Sprawiedliwości sprzyjające nadużyciom i politycznym manipulacjom.

Najważniejsze zmiany zawarte w proponowanej ustawie

1. Sposób powołania Prokuratora Generalnego

Prokuratora Generalnego, w myśl proponowanych przepisów, powoła bezwzględną większością głosów Sejm, za zgodą Senatu. Kandydatów na stanowisko Prokuratora Generalnego będzie mogło zgłosić co najmniej 35 posłów lub co najmniej 15 senatorów, Krajowa Rada Prokuratury, Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz organizacje pozarządowe, których zadania statutowe obejmują ochronę demokratycznego państwa prawnego, praworządności i praw człowieka.

2. Warunki formalne, które musi spełniać Prokurator Generalny

Na stanowisko Prokuratora Generalnego będzie mogła zostać powołana osoba, która spełnia łącznie trzy ustawowe przesłanki. Po pierwsze, jest prokuratorem powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury w stanie czynnym albo prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej w stanie czynnym. Po drugie, posiada co najmniej 20-letni staż na stanowisku prokuratora lub sędziego, w stanie czynnym. A po trzecie, zajmowała stanowisko prokuratora przez okres 10 lat bezpośrednio poprzedzających dzień zgłoszenia kandydatury na stanowisko Prokuratora Generalnego. Do stażu zalicza się również zatrudnienie na stanowisku asesora prokuratury lub asesora sądowego.

Planowane rozwiązanie ma zapewnić obsadzanie urzędu Prokuratora Generalnego w sposób gwarantujący niezależność i pełny profesjonalizm przez osoby piastujące to stanowisko. Ma również sprawić, że osoba ta będzie dysponowała wiedzą i doświadczeniem niezbędnym do kierowania złożoną, hierarchiczną strukturą prokuratury.

3. Rada Społeczna przy Prokuratorze Generalnym

Projekt zakłada ustanowienie Rady Społecznej przy Prokuratorze Generalnym, co zapewni przedstawicielom społeczeństwa obywatelskiego udział w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Do zadań Rady będzie należało wyrażanie stanowisk w istotnych sprawach dotyczących organizacji i funkcjonowania prokuratury.

W skład Rady wejdą po jednej osobie wskazanej przez: Naczelną Radę Adwokacką, Krajową Radę Radców Prawnych, Rzecznika Praw Obywatelskich, Radę Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego; dwie osoby wskazane przez Radę Dialogu Społecznego oraz trzej przedstawiciele organizacji pozarządowych wskazani przez Radę Działalności Pożytku Publicznego.

Kadencja Rady będzie trwała 4 lata i rozpocznie się od pierwszego posiedzenia Rady.

4. Ustanowienie Krajowej Rady Prokuratury

Nowym rozwiązaniem będzie również wprowadzenie Krajowej Rady Prokuratury. Członkami Rady, zgodnie z proponowanymi przepisami będą: prokurator wybrany przez zebranie prokuratorów Prokuratury Generalnej, prokuratorzy wybrani przez zgromadzenia prokuratorów w prokuraturach regionalnych – po jednym z każdej prokuratury regionalnej, przedstawiciel wybrany przez zebranie prokuratorów Instytutu Pamięci Narodowej oraz  przedstawiciele Prezydenta, Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu i Ministra Sprawiedliwości.

Skład Rady zapewni udział w niej przedstawicieli środowiska zawodowego prokuratorów oraz reprezentantów władzy ustawodawczej i wykonawczej.

Do zadań Krajowej Rady Prokuratury będzie należało m.in. opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących prokuratury, wysłuchiwanie informacji Prokuratora Generalnego o działalności prokuratury, wypowiadanie się o stanie i rozwoju kadry prokuratury oraz kierunkach szkolenia.

5. Autonomia budżetowa prokuratury

Istotnym rozwiązaniem jest wprowadzenie niezależności budżetowej prokuratury. Projekt dochodów i wydatków powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, Prokurator Generalny będzie przekazywał Ministrowi Finansów w celu włączenia go do projektu ustawy budżetowej. Rozwiązanie jest dodatkową gwarancją samodzielności Prokuratora Generalnego i uniezależni go od organów władzy wykonawczej na etapie projektowania ustawy budżetowej

Proces legislacyjny

Projekt ustawy – Prawo o prokuraturze oraz niektórych innych ustaw (UD95) został wpisany 15.07.2024 r. do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów. Planowany termin przyjęcia projektu ustawy przez Radę Ministrów to czwarty kwartał 2024 r. Projekt zostanie poddany szerokim konsultacjom publicznym, które mogą wpłynąć na jego ostateczny kształt. Następnie wersja projektu zostanie przekazana przez Radę Ministrów do Sejmu. Jeżeli ustawa zostanie uchwalona przez Sejm, zostanie przedłożona do podpisu Prezydentowi RP.