Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodny z Konstytucją przepis Kodeksu wykroczeń, który pozwolił na skazanie przez sąd drukarza z Łodzi.

- Ten wyrok to święto wolności. Tej wolności sumienia, wyznania, decydującej o tożsamości każdego z polskich obywateli, ale też wolności gospodarczej, bo ta wolność też była miarą rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego – powiedział Zbigniew Ziobro na konferencji prasowej w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Wolność należy się wszystkim

Minister podkreślił, że drukarz z Łodzi odmówił wykonania usługi nie ze względu na orientację seksualną osoby składającej zamówienie, lecz z powodu treści zamawianych materiałów, które były w oczywistej sprzeczności z wyznawanymi przez niego wartościami.

- Intencją mojego wniosku do Trybunału Konstytucyjnego była obrona wolności wszystkich środowisk. (…) Dlatego z wielką satysfakcją przyjmuję wyrok TK. Cieszę się, że moje poglądy i argumenty zostały podzielone. Wolność należy się wszystkim. Nikt nie powinien pod hasłami tolerancji używać aparatu państwa, by zmuszać innych do gwałcenia ich własnej wolności – mówił Zbigniew Ziobro.

Wiceminister sprawiedliwości dr Marcin Romanowski zaznaczył, że przepis zastosowany w sprawie drukarza, w rozumieniu przyjmowanym przez łódzki sąd, a także przez Sąd Najwyższy, oznaczał daleko idącą ingerencję w wolność sumienia i wyznania.

- Cieszymy się, że Trybunał Konstytucyjny podzielił naszą ocenę i orzekł niekonstytucyjność tego przepisu. Wolność sumienia oznacza wolność działania zgodnie ze swoim sumieniem. Oznacza też ochronę godności człowieka – powiedział. 

Karanie musi być sprawiedliwe

W trosce o respektowanie konstytucyjnych zasad państwa prawa Prokurator Generalny Zbigniew Ziobro wystąpił  do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją RP art. 138 Kodeksu wykroczeń w dwóch jego aspektach.

W ocenie Prokuratora Generalnego art. 138 Kodeksu wykroczeń - w części, w której przewiduje karalność osoby, która zajmując się zawodowo świadczeniem usług, odmawia usługi bez uzasadnionej przyczyny - jest sprzeczny z zasadą demokratycznego państwa prawa wyrażoną w art. 2 Konstytucji.

Ta zasada wyklucza rozwiązania, które pozwalałyby organom władzy publicznej ingerować w sposób arbitralny i nieproporcjonalny w sferę wolności i praw objętych konstytucyjną ochroną. Karanie musi być sprawiedliwe i odpowiadać szkodliwości czynu z punktu widzenia indywidualnego i społecznego. Tymczasem sprawca wykroczenia, polegającego na odmowie usługi bez uzasadnionej przyczyny, może zostać ukarany grzywną w wysokości do 5000 złotych.

Godzi to w konstytucyjną zasadę proporcjonalności, ponieważ zakłada nadmierną ingerencję władz państwowych i represyjność w sytuacji, w której do osiągnięcia celu wystarczające są środki cywilnoprawne, np. powództwo cywilne o naprawienie szkody spowodowanej odmową usługi. Zgodnie z doktryną prawa i orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego sięganie przez ustawodawcę do instrumentów prawnokarnych jest uzasadnione tylko wtedy, gdy pożądanego celu nie można osiągnąć w żaden inny sposób.

Prawo do sprzeciwu sumienia

Ponadto w opinii Prokuratora Generalnego art. 138 Kodeksu wykroczeń, rozumiany w ten sposób, że zasady wiary i sumienia nie są uznawane za uzasadnioną przyczynę odmowy usługi, jest sprzeczny z art. 53 ust. 1 Konstytucji, który gwarantuje wolność sumienia i religii. Kłóci się też z art. 31 ust. 3 Konstytucji, który w sposób nie budzący wątpliwości wyszczególnia możliwe ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw.

Jak stwierdził już w orzeczeniu z 15 stycznia 1991 roku Trybunał Konstytucyjny: „wolność sumienia nie oznacza jedynie prawa do reprezentowania określonego światopoglądu, ale przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, do wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu. Tak rozumiana wolność sumienia znajduje potwierdzenia w ratyfikowanych przez Polskę 3 marca 1977 roku Paktach Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1956 roku”.

Potwierdzeniem stanowiska Prokuratora Generalnego jest również orzeczenie z 7 października 2015 roku, w którym Trybunał wskazał: „(…) zmuszanie do działań sprzecznych z sumieniem stanowiłoby naruszenie niezbywalnej godności człowieka. (…) wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne. (…) prawo do sprzeciwu sumienia powinno być uznane za prawo pierwotne względem jego ograniczeń”.

Dlatego w sytuacji, gdy przyczyną odmowy świadczenia usługi są zasady wiary i światopogląd, wprowadzenie karalności tego rodzaju zachowania stanowi w ocenie Prokuratora Generalnego nieproporcjonalne ograniczenie wolności sumienia i wyznania.

Ważny wyrok

W dzisiejszym wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał art. 138 Kodeksu wykroczeń, w części penalizującej odmowę usługi – bez uzasadnionej przyczyny – przez osobę zajmującą się zawodowo świadczeniem usług, za niezgodny z art. 2 Konstytucji.

Trybunał podzielił argumentację Prokuratora Generalnego przemawiająca za oceną zakwestionowanego przepisu jako nadmiernie ingerującego w sferę świadczenia usług i zbyt represyjnego. Ponadto użyte w tym przepisie określenia, a zwłaszcza formuła „bez uzasadnionej przyczyny”, są niedookreślone w stopniu niedozwolonym w prawie represyjnym.

W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie z powodu zbędności orzekania, kierując się zasadą ekonomii procesowej – cel wniosku Prokuratora Generalnego został osiągnięty wobec stwierdzenia niekonstytucyjności zakwestionowanego przepisu.

Jednocześnie Trybunał podkreślił, że orzeczenie o niezgodności zakwestionowanej regulacji z art. 2 Konstytucji, czyli uwzględnienie najdalej idącego zarzutu Prokuratora Generalnego pod adresem tego przepisu, konsumuje pozostałe zarzuty sformułowane we wniosku Prokuratora Generalnego,  czyli zarzut naruszenia wolności sumienia i religii oraz wolności działalności gospodarczej.

Powoduje to wyeliminowanie tej regulacji z porządku prawnego, a ponadto – zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji – taki wyrok TK otwiera możliwość wznowienia postępowań w sprawach, w których orzeczenia w sprawach o wykroczenia zostały wydane na podstawie uznanego za niekonstytucyjny przepisu Kodeksu wykroczeń. Podstawę procesową takiego wznowienia stanowi art. 540 § 2 Kodeksu postępowania karnego, stosowany w sprawach o wykroczenia z mocy art. 113 § 1 zdanie drugie Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.

Biuro Komunikacji i Promocji
Ministerstwo Sprawiedliwości