Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Poznaniu

Cofnijmy się do przeszłości 

Rozpatrywany obszar od kilkudziesięciu lat poddany jest silnej presji antropogenicznej w związku z funkcjonowaniem w jego granicach konińsko-tureckiego zagłębia węglowego, z którym stowarzyszone są konwencjonalne elektrownie. Pierwsze odkrywki węgla brunatnego zostały uruchomione w rejonie Konina jeszcze w latach 40. XX wieku, a w rejonie Turku w latach 60. XX wieku. W latach 50. i 60. XX wieku zostały uruchomione Elektrownia Konin i Elektrownia Pątnów, które spalały węgiel brunatny z pobliskich odkrywek: Niesłusz, Morzysław, Gosławice, Pątnów, Kazimierz Południe, Kazimierz Północ, Lubstów, Jóźwin I, Jóźwin IIA, Drzewce oraz Tomisławice. Obecnie wydobycie węgla prowadzi się w ostatniej ze wskazanych odkrywek, która zaopatrują elektrownię Pątnów i powstałą w późniejszych latach elektrownię Pątnów II. Elektrownia Konin kilka lat temu przekształcona została na paliwo biomasowe. Z kolei w okolicach Turku pierwszą odkrywkę węgla brunatnego uruchomiono w latach 60. XX wieku (odkrywka Adamów). W kolejnych latach eksploatacja węgla prowadzona była jeszcze w trzech innych odkrywkach: Bogdałów, Koźmin i Władysławów. Węgiel brunatny wydobywany tutaj wykorzystywany był jako materiał energetyczny w wybudowanej w latach 60. XX wieku elektrowni Adamów, która funkcjonowała do 2016 roku. Działalność górniczą na tym terenie zakończono z kolei w 2021 roku, choć do chwili obecnej prowadzone jest jeszcze odwodnienie wyrobiska po odkrywce Adamów. Należy tu zaznaczyć, że po zamknięciu elektrowni Adamów węgiel wydobywany w okolicach Turku transportowany był do elektrowni Pątnów. 

Przyrodnicze konsekwencje górniczej przeszłości 

W granicach Wielkopolski wschodniej występuje wiele terenów górniczych tj. przestrzeni objętych przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych (co z generalnego punktu widzenia pokrywa się z występowaniem lejów depresyjnych powstałych na skutek odwodnień górniczych oraz nadmiernego wyczerpywania zasobów wód podziemnych zmagazynowanych w obrębie warstw wodonośnych). Odwadnianie kopalni odkrywkowych oraz przerzuty wód kopalnianych na analizowanym terenie pogłębiają deficyty wodne, co szczególnie wyraźnie widoczne jest w północnej części Wielkopolski wschodniej, gdzie znajdują się największe i najgłębsze odkrywki węgla brunatnego oraz połączone z odwadnianymi warstwami wodonośnymi jeziora.  

Konsekwencjami długoletniej działalności wydobywczej i funkcjonowania elektrowni są:  

• bardzo duże przekształcenia morfologiczne terenów po byłych odkrywkach, 
• zmieniony układ hydrograficzny z przełożonymi ciekami, które miały pełnić rolę kanałów odprowadzających wody kopalniane bądź zapewniających wody do chłodzenia elektrowni, 
• poważne deficyty wód, przejawiające się ubytkiem poziomu wody w pobliskich jeziorach, przesuszeniem mokradeł, obniżeniem zwierciadła wód gruntowych i głębszych poziomów wodonośnych oraz zanikiem licznych cieków.  

Najbardziej negatywne skutki stwierdzono w zlewni górnej Noteci, Powidzkim Parku Krajobrazowym i jego otoczeniu oraz w zlewni Teleszyny i Warcicy. 

Postępująca presja antropogeniczna 

Obok wymienionych wyżej czynników odpowiedzialnych za deficyty wodne na ograniczanie zasobów wodnych w opisywanym regionie wpływ mają również: 

• wieloletnie melioracje i regulacje cieków, które doprowadziły do obniżenia poziomu wód gruntowych oraz przesuszenia gruntów ornych i użytków zielonych,  
• pobór wód podziemnych na cele komunalne i gospodarcze a w ostatnich latach do nawodnień rolniczych,  
• rozwój nieusystematyzowanej, samowolnej zabudowy rekreacyjnej, letniskowej nad jeziorami, który wiąże się z poborami wód powierzchniowych z płytkich poziomów wodonośnych do podlewania przydomowych sadów i trawników. 

Istotne znaczenie mają również przerzuty podczyszczonych wód z oczyszczalni ścieków, które wyprowadzane są poza zlewnie, z których były one sczerpywane oraz wieloletnie zaniedbania w zakresie konserwacji urządzeń hydrotechnicznych, pozwalających regulować odpływem wód z rzek i jezior w regionie. 

Niekorzystny klimat i ukształtowanie terenu 

W przypadku analizowanego obszaru należy wskazać, że jest to region Polski, który cechuje się najniższymi opadami w Polsce, których średnia wartość wieloletnia mieści się w granicach 500-550 mm/rok. Jednocześnie w rejonie tym parowanie potencjalne regularnie przekracza wartość 800 mm rocznie. Konsekwencją takiej sytuacji jest wyjątkowo niekorzystny bilans wodny, który prowadzi do regularnego ubytku wód z okolicznych jezior, rzek i mokradeł. A wyższe temperatury powietrza, przedłużający się okres wegetacyjny oraz zmiana rozkładu opadów notowane w ostatnich kilkunastu latach pogłębiły jeszcze bardziej notowane wcześniej niedobory wody. Istotne znaczenie dla kształtowania się warunków hydrologicznych na tym terenie ma również położenie w strefie wododziałowej, co sprawia, że obszar ten cechuje się bardzo małym wskaźnikiem alimentacji. W efekcie tego rozpatrywane zlewnie cechują się najniższymi w kraju współczynnikami odpływu, kształtującymi się na poziomie 0-2,0 l/s*km². 

                              Średnie miesięczne stany wody Jeziora Wilczyńskiego (na podstawie danych IMGW-PIB i  WB Konin)

Dla zwiększenia retencji 

W celu przeciwdziałania dalszemu pogłębianiu się deficytów wodnych oraz zwiększenia wskaźnika retencji w regionie w 2020 roku przygotowano koncepcję, obejmującą 25 zadań inwestycyjnych i utrzymaniowych, w obrębie których zaplanowano m.in.: 

• odbudowę jazów i progów na wypływach z jezior w celu stabilizacji ich poziomów wody, 
• remonty jazów i progów stabilizujących na rzekach, umożliwiających zwiększenie retencji korytowej rzek i odtworzenie przyległych mokradeł, 
• budowę bystrzy na mniejszych ciekach, spowalniających spływ wód i poprawiających stosunki gruntowo-wodne w dolinach tych cieków, 
• renaturyzację kanałów i odtworzenie sieci hydrograficznej w obszarze przekształconym antropogenicznie, 
• budowę rurociągów i kanałów przerzutowych wraz z systemem przepompowni, służących do poprawy stosunków wodnych w strefie oddziaływania zamykanych odkrywek. 

Realizacja zadań w pierwotnym założeniu przewidywała zwiększenie wskaźnika retencji powierzchniowej o około 900 mln m³, a retencji podziemnej o blisko 1,5 mld m³. Działania te obok przyspieszenia odbudowy zasobów wód powierzchniowych i podziemnych w rejonie oddziaływania górnictwa odkrywkowego miały przyczynić się do odbudowy zasobów wodnych jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego i Kujawskiego na poziomie około 100 mln m³ oraz przywrócenia całorocznych przepływów w suchych obecnie rzekach. Podniesienie się poziomu wód gruntowych w dalszym efekcie miało wpłynąć na odtworzenie mokradeł, bagien i torfowisk, których szacunkowa pojemność retencyjna wynosi 45 mln m³. Realizacja wszystkich zadań miała wpłynąć na poprawę stosunków wodnych na powierzchni blisko 3 tys. km². Dzięki realizacji zadań zrenaturyzowane miały zostać również kanały i cieki przekształcone w wyniku działalności człowieka na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. W efekcie tego odtworzone miały zostać cenne siedliska wodno-błotne, które uległy degradacji.  Dzięki odbudowanym mokradłom i torfowiskom w kolejnych latach zwiększyć się miała asymilacja CO2 z atmosfery. 

W kolejnych latach, wraz z zalewaniem kolejnych wyrobisk pokopalnianych i związaną z tym faktem poprawą stosunków hydrologicznych oraz przedłużającym się procesem uzyskiwania odpowiednich decyzji i pozwoleń, opisana koncepcja ulegała zmianom i obecnie zakłada ona wykonanie maksymalnie 9 zadań, które obejmują realizację przedsięwzięć, mających na celu odbudowę stosunków wodnych na terenach, w obrębie których cały czas występują bardzo duże deficyty wodne.  

Nie tylko odbudowa zasobów wodnych 

Poza odbudową utraconych zasobów wód powierzchniowych i podziemnych powstały system hydrologiczny umożliwi retencjonowanie wód rzeki Warty i Noteci w okresach jej nadwyżek, zwiększając ochronę przeciwpowodziową Wielkopolski wschodniej. Zretencjonowana w zbiornikach i jeziorach woda w okresach występowania niżówek będzie mogła być użyta do nawodnień rolniczych oraz do alimentowania przepływów w ciekach omawianego regionu. Powstałe akweny i zrenaturyzowane cieki będą mogły być również wykorzystywane do celów rekreacyjnych. W ich obrębie planuje się odtworzyć m.in. siedliska rzadkich i cennych gatunków ryb. Wymiernym efektem będzie również odtworzenie utraconych siedlisk wodno-błotnych i zwiększenie areału mokradeł na powierzchni co najmniej 10.000 ha. 

Planowane inwestycje mają mieć charakter trwały, pozostawiając po sobie zrównoważone ekologicznie środowisko, które będzie służyć społeczności lokalnej i osobom odwiedzającym te tereny. Tym samym Wielkopolska wschodnia, mimo bogatej historii górniczej i poważnych przekształceń środowiskowych, ma szansę stać się obszarem, w którym ekologia i ochrona środowiska odgrywają coraz większą rolę.