Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Poznaniu

Początki projektu

Temat zwiększenia retencji i odbudowy zasobów wodnych terenów pogórniczych na obszarze Wielkopolski wschodniej istnieje w przestrzeni publicznej od kilku lat. Kwestia ta była przedstawiana przez dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu na wielu spotkaniach i konferencjach w latach 2018-2023, m.in. w roku 2023 RZGW w Poznaniu zorganizowało konferencję pt. „Ochrona wód we Wschodniej Wielkopolsce”. W praktycznym ujęciu temat pojawił się jako zgłoszenie do Krajowego Programu Odbudowy (KPO) w latach 2020-2021. W 2021 roku dostosowano program do wymagań Krajowego Planu Sprawiedliwej Transformacji, głównie poprzez zmianę wskaźników i rezultatów projektu.

 

Założenia projektu z 2021 roku

Zbiór 25 zadań pod nazwą „Zwiększenie retencji i odbudowa zasobów wodnych terenów pogórniczych na obszarze Wielkopolski Wschodniej” objętych analizą planowany był do wnioskowania o dofinansowanie ze środków UE w trybie pozakonkursowym w ramach Programu Fundusze Europejskie dla Wielkopolski 2021-2027 w ramach środków z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

Celem Projektu miała być adaptacja do zmian klimatu przez realizację działań zwiększających potencjał retencyjny i odtworzenie naturalnych poziomów wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze wschodniej Wielkopolski ze zdiagnozowanymi największymi niedoborami wody w Polsce. Realizacja komponentu miała wpłynąć korzystnie na poprawę stosunków wodnych w regionie objętym negatywnym oddziaływaniem górnictwa odkrywkowego, a tym samym przyczynić się do minimalizowania skutków suszy. Ponadto zrealizowane działania miały podnieść bezpieczeństwo powodziowe w dolinie środkowej Warty, we wschodniej i środkowej Wielkopolsce.

Fiszka projektowa przedstawiała bardzo ambitne i poważne wskaźniki projektu, które byłyby bardzo korzystne dla tego obszaru. Podnoszono argumenty, że na skutek realizacji zadań:

• zwiększy się wskaźnik retencji powierzchniowej o około 900 mln m³, a retencji podziemnej o blisko 1,5 mld m³
• odbudowane zostaną zasoby wodne jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego, których potencjał wynosi 75 mln m³, oraz mokradeł, w których odtworzone zostaną zasoby wodne na poziomie 45 mln m³
• poprawione zostaną stosunki wodne na terenie o powierzchni 3 000 km²
• w rejonie odtworzone zostaną siedliska wodno-błotne
• odbudowane zostaną poziomy wód podziemnych na gruntach leśnych i rolnych, co pozwoli zwiększyć produkcję żywności oraz poprawić dostępność wód dla lasów, zwiększając ich odporność

Ponadto stwierdzono, że zagospodarowane tereny pogórnicze o łącznej powierzchni 3000 hektarów w kierunku zbiorników wodnych, zostałyby przekazane Państwowemu Gospodarstwu Wodnemu Wody Polskie. Natomiast z uwagi na bliską odległość elektrowni i rozbudowanego systemu dystrybucji energii, planowano instalację pływających i stałych farm fotowoltaicznych, pełniących funkcje alternatywnych źródeł energii dla wskazanych wcześniej inwestycji oraz zasilania obszaru Wielkopolski wschodniej, co stanowiłoby element innowacyjności Projektu.

 

Weryfikacja założeń projektowych

Niestety opisy poszczególnych zadań nie zawierały podstawowych danych takich jak np. lokalizacja proponowanych budowli piętrzących tj. jazów. Brakowało danych dotyczących rozwiązań związanych z retencją, którą oszacowano w fiszce projektowej na setki milionów metrów sześciennych. W opisach nie występowały dane historyczne dotyczące hydrologii, meteorologii czy zasobów wodnych.

Materiał, który był przedmiotem analizy zespołu pracowników RZGW w Poznaniu i Bydgoszczy nie zawierał danych, na podstawie których powstały wskaźniki projektu, w związku z czym niemożliwa była ocena ich wykonalności. Nie istniały opracowania koncepcyjne czy eksperckie dotyczące większości z 25 zadań.

 

Aktualizacja założeń projektowych w 2023 roku

W 2023 roku ponownie  dostosowano program do wzoru i zasad realizacji projektów otrzymanych od Agencji Rozwoju Regionalnego w Koninie. Zgodnie z uwagami Komisji Europejskiej, w zaktualizowanej fiszce projektowej wskazano, że zadania wzajemnie się uzupełniają w zakresie adaptacji do zmian klimatu przez integralne działania zwiększające retencję na obszarze Wielkopolski wschodniej.

Założono, że odtworzenie sieci hydrograficznej terenu możliwe będzie dzięki współdziałaniu wielu elementów poszczególnych zadań, które są komplementarne, a realizacja całości komponentu wpłynie na zasoby wodne zarówno powierzchniowe jak i podziemne na terenie powiatów pozostających w strefie bezpośredniego i pośredniego oddziaływania górniczego.

Według powyższych założeń, program obejmujący pierwotnie 25 zadań, miał sprzyjać w wielu elementach rekultywacji odkrywek węgla brunatnego, a środki finansowe, które planowano pozyskać na ten cel przez PGW Wody Polskie zapewniłyby finansowanie prac, które powinny być sfinansowane przez kopanie węgla brunatnego.

 

Dialog z organizacjami pozarządowymi

W związku z faktem, że program był przedmiotem intensywnych dyskusji z przedstawicielami instytucji zaangażowanych w ochronę środowiska, organizacji pozarządowych z obszaru ochrony środowiska czy ekspertami z sektora nauki, wprowadzano kolejne zmiany do założeń zadań.

Z uwagi na podtrzymywanie stanowiska m.in. organizacji ekologicznych o obowiązku przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania nastąpiła konieczność rezygnacji z realizacji zadań w dotychczas planowanej formie. Planowano na tym etapie realizację 9 z 25 zadań.

Korespondencja z Komitetem Monitorującym wskazuje, że zakres planowanych inwestycji i ich możliwy wpływ wyraźnie kwalifikują się do procedury Strategicznej Oceny Oddziaływania na Środowisko (SOOŚ) oraz wskazuje na konieczność przeprowadzenia szczegółowych ocen oddziaływania na środowisko (OOŚ), które uwzględniają wpływ inwestycji na obszary Natura 2000 oraz oddziaływanie na jednolite części wód, zgodnie z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej.

Jako kontrargument przedstawiano, że nie jest to „Program” tylko „Projekt”, który stanowi zbiór zadań planowanych do realizacji. Projekt nie ma charakteru ramowego, wskazywanego w art. 46 ust. 1 pkt 2 ustawy o.o.ś, ponieważ dotyczy wyłącznie zebrania i zaprezentowania przedsięwzięć realizowanych punktowo o ograniczonym zasięgu, w odniesieniu do różnych zlewni hydrograficznych, wykonywanych na obszarach wydzielonych odrębnie dwóch regionów wodnych (Warty oraz Noteci) oraz realizowanych w odniesieniu do obszarów różnych jednostek administracyjnych. Tym samym nie określa ramowo spójnego hydrograficznie oraz administracyjnie obszaru realizacji, który dodatkowo może ulec zmianie. Projekt nie kwalifikuje się do przeprowadzenia SOOŚ zgodnie z art. 46 i art. 47 ustawy o.o.ś.

 

Aktualna sytuacja - finansowanie

W związku z tym, że toczą się dla PGW Wody Polskie postępowania administracyjne dla 4 zadań (RZGW w Poznaniu – 3, RZGW w Bydgoszczy - 1) rozważane były warianty etapowania zadań i aplikowanie o dofinansowanie projektu o środki finansowe z UE. Jednakże zasada umożliwiająca podpisanie umowy o dofinansowanie pozostaje ta sama.

Na podstawie obserwacji z ostatnich lat przygotowanie inwestycji do realizacji jest procesem długotrwałym, trwającym kilka lat i uzależnionym od dostępnych środków finansowych, jak i instytucji wydających decyzje administracyjne.

Aplikowanie o dofinansowanie w trybie niekonkurencyjnym podlega takim samym zasadom jak w trybie konkursowym tj. niezbędne jest złożenie wniosku z wszystkimi niezbędnymi załącznikami.

 

Aktualna sytuacja - nieruchomości

Z uwagi na to, że występują załączniki wymagające oświadczeń o dysponowaniu nieruchomością na cele budowlane oraz na cele wnioskowanego projektu została przeprowadzona analiza działek ewidencyjnych na obszarze zadania.

Wstępnie dla I etapu realizacji projektu (I etap zawierał 12 zadań) określono liczbę działek na 2095, w tym 419 to liczba działek należących do osób prywatnych, pozostałe nieruchomości należą do spółek prawa handlowego (w tym ZE PAK S.A., Kopalnia Węgla KWBK), Melioracji Wodnych, spółdzielni, gmin, powiatów, województwa i innych podmiotów ewidencyjnych, dla części działek bez uzyskania niezbędnych materiałów w tym wypisów z działek nie było możliwe ustalenie właściciela. Znikoma część działek należy do PGW Wody Polskie.

W wyniku analizy większość działek nie jest we władaniu Wód Polskich, dlatego niezbędne jest uzyskanie od właścicieli zgody na prowadzenie prac na ich nieruchomościach. Brak takiej zgody dyskwalifikuje poszczególne zadania do realizacji.

 

Podsumowanie – perspektywy realizacji projektu

Według analizy zespołu pracowników RZGW w Poznaniu, przeprowadzonej w oparciu o posiadane materiały, wskazano że część zadań jest zasadna na etapie pierwotnie przygotowywanego projektu i przeprowadzono dla nich ponowną szczegółową analizę. Jednak z uwagi na charakter zadań i ich obszerny zakres, dla poszczególnych zadań wskazane byłoby przeprowadzenie szczegółowej analizy w oparciu o dane hydrologiczne.

Podsumowując, na 25 planowanych wstępnie zadań, obecnie jako zasadne do realizacji przez PGW Wody Polskie uznano 19 zadań. Zadania zasadne do realizacji określono według następujących priorytetów:

• I priorytet – zadania niezbędne, konieczne do jak najszybszego wykonania:

5 zadań na szacowaną kwotę realizacji 14,6 mln zł.

• II priorytet – zadana ważne, konieczne do realizacji w najbliższej perspektywie czasowej (5 lat):

3 zadania na szacowaną kwotę realizacji 7,7 mln zł.

• III priorytet – zadania, dla których właściwe byłoby przeprowadzenie pogłębionej analizy i wykonanie w dalszej perspektywie czasowej (10 lat):

9 zadań na szacowaną kwotę realizacji 27,8 mln zł.

• Brak priorytetu - zadania, dla których większość podzadań uznano za niezasadne, pozostałe podzadania uznane jako zasadne w przypadku realizacji powinny zostać zaktualizowane w nazwie i zakresie zadania:

2 zadania na szacowaną kwotę realizacji 10,2 mln zł.

Odrzucono 1 zadanie.

Jako właściwe do realizacji przez ZE PAK S.A wskazano 5 zadań, w tym jedno z obszaru RZGW w Bydgoszczy.

W kompetencji RZGW w Bydgoszczy znajduje się w sumie 5 zadań oraz 1 zadanie realizowane częściowo na obszarze zlewni RZGW w Bydgoszczy.

Analizowane zadania są w większości nieprzygotowane. Zadania nie są w fazie projektowej, nie posiadają wymaganych dokumentów administracyjnych, zgód i pozwoleń, nie mają szacunkowych (wskaźnikowych) kosztorysów realizacji prac. Kolejnym istotnym problemem jest to, że zdefiniowane w zadaniach obiekty do modernizacji lub przebudowy często nie są własnością PGW Wody Polskie.

Nie dokonano bilansu przepływów Warty dla potrzeb zasilania innych cieków w przekroju roku przy różnych przepływach (nie sprawdzono czy jest taka możliwość).

Podpisanie umowy lub umów na dofinansowanie i otrzymanie środków finansowych może nastąpić dopiero w momencie uzyskania wszystkich decyzji administracyjnych, umożliwiających przystąpienie do realizacji poszczególnych inwestycji. Należy mieć na uwadze, że w tym przypadku niezbędne jest uzyskanie decyzji dla wszystkich zadań.

W perspektywie finasowania 2021-2027 jest to mało realne, patrząc na ilość zadań. Zmiana ilości zadań do realizacji (tj. ograniczenie ich ilości) i uwiarygodnienie zakresu zadań może doprowadzić do sytuacji, w której zadania nie spełnią kryteriów danego programu operacyjnego.