Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Gdańsku

1. Ochrona prawna sygnalistów

Ochrona prawna ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa sygnaliście, który ujawnia informacje o naruszeniu prawa, co przyczynia się do przeciwdziałania nieprawidłowościom oraz zwiększenia transparentności w organizacjach. Spełnienie przesłanek zawartych w art. 3 i 4 ustawy o ochronie sygnalistów powoduje, że osoba dokonująca zgłoszenia już od momentu jego dokonania otrzymuje status sygnalisty i objęta jest ochroną prawną przed działaniami odwetowymi. Co ważne, sygnalista nie może zrezygnować z przysługującej mu ochrony.

Działania odwetowe

Działanie odwetowe to każde działanie, które ma na celu zaszkodzenie osobie, która zgłosiła naruszenie prawa lub ujawniła nieprawidłowości. Aby uznać dane zachowanie za odwet, musi być ono motywowane tym zgłoszeniem lub ujawnieniem. Także groźba lub próba podjęcia takich działań może być traktowana jako odwet. W sytuacji, gdy dochodzi do niekorzystnych działań wobec sygnalisty, to pracodawca ma obowiązek wykazać, że te działania nie miały na celu odwetu za dokonane zgłoszenie lub ujawnienie publiczne. Ustawa wymienia przykłady zachowań, które mogą zostać uznane za działania odwetowe, a są to:

• odmowa nawiązania stosunku pracy, 
• obniżenie wynagrodzenia za pracę, 
• wstrzymanie awansu, 
• pominięcie przy awansowaniu, 
• spowodowanie straty finansowej, w tym gospodarczej, 
• mobbing, 
• dyskryminacja. 

Wskazany w ustawie spis działań odwetowych jest otwarty, a pozycje tam wymienione nie wyczerpują wszystkich możliwych działań odwetowych.

Warunki objęcia sygnalisty ochroną

Zgodnie z art. 6 ustawy przyznanie ochrony sygnaliście następuje od momentu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że stanowi informację o naruszeniu prawa.

Oznacza to, że przyznana ochrona nie ma charakteru bezwarunkowego i nie obejmie osób, które świadomie przekazały bądź też ujawniły fałszywe informacje.  

Środki ochrony prawnej i procedury służące ochronie przed działaniami odwetowymi

Ustawa o ochronie sygnalistów wprowadziła przepisy sankcjonujące nie tylko zachowania utrudniające albo uniemożliwiające dokonanie zgłoszenia, ale także działania odwetowe.

W przypadku pierwszej grupy zachowań ustawodawca przewidział karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (z możliwością zaostrzenia jej wymiaru do lat 3 w przypadku stosowania przemocy, groźby karalnej czy też podstępu). Podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalisty podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, zaś w przypadku podejmowania tych działań w sposób uporczywy grozi kara ograniczenia wolności do lat 3.

Zgodnie z art. 14 ustawy sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszane do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski" przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, lub prawo do zadośćuczynienia.

Karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku podlega także bezprawne ujawnienie tożsamości sygnalisty.

Inne prawa przysługujące sygnaliście

Ustawa o ochronie sygnalistów gwarantuje osobom dokonującym zgłoszenia lub ujawnienia publicznego także inne, ważne prawa.

1. Prawo do poufności – każde zgłoszenie musi być traktowane jako poufne, a dane sygnalisty muszą być chronione. Ta ochrona dotyczy również informacji, które mogłyby pośrednio lub bezpośrednio ujawnić tożsamość sygnalisty.
2. Prawo do informacji zwrotnej – zgodnie z przepisami zgłaszający powinien otrzymać od organu właściwego do podjęcia działań następczych informacje o tym, jakie działania są planowane lub zostały podjęte w związku ze zgłoszeniem.
3. Pisemne zaświadczenie o ochronie – w przypadku zgłoszeń zewnętrznych sygnalista może wystąpić do organu odpowiedzialnego za działania następcze o zaświadczenie, które będzie potwierdzeniem objęcia go ochroną (Rzecznik Praw Obywatelskich wydaje takie zaświadczenie tylko w ograniczonym zakresie, gdy sprawa dotyczy konstytucyjnych wolności oraz praw człowieka i obywatela). Organ ma miesiąc od momentu otrzymania prośby na wydanie tego zaświadczenia.
   
   Wydanie zaświadczenia nie ma na celu ustanowienia ochrony, ponieważ ta obejmuje sygnalistę od chwili dokonania zgłoszenia, a nie od momentu otrzymania zaświadczenia. Sygnalista nie ma obowiązku przedkładania zaświadczenia podmiotowi, którego dotyczy zgłoszenie. 
   2. Ochrona innych osób niebędących sygnalistami

Przepisy ustawy, które dotyczą zakazu działań odwetowych wobec sygnalisty oraz środków jego ochrony, mają również zastosowanie wobec:

• osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia (np. współpracownik, członek związków zawodowych),
• osoby powiązanej z sygnalistą (np. członkowie rodziny, partner sygnalisty),
• osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej, która wspiera sygnalistę bądź jest z nim powiązana (np. organizacje pozarządowe).

Oznacza to, że wyżej wymienione osoby czy podmioty są w równej mierze prawnie chronione przed działaniami odwetowymi jak sygnalista.

1. 3. Ochrona osoby, której dotyczy zgłoszenie

Ochrona prawna obejmuje nie tylko sygnalistów, lecz także osoby, których zgłoszenie dotyczy. Mogą one chronić swoje interesy na podstawie ustawy o ochronie sygnalistów oraz innych regulacji, takich jak np. przepisy prawa cywilnego.

Kim jest osoba, której dotyczy zgłoszenie?

Osoba, której dotyczy zgłoszenie, to ta, która w zgłoszeniu lub ujawnieniu publicznym została wskazana jako naruszająca prawo.

Ustawa określa, że osobą, której dotyczy zgłoszenie może być:

• osoba fizyczna, 
• osoba prawna, 
• jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, 
• wskazana w zgłoszeniu lub ujawnieniu publicznym jako osoba, która dopuściła się naruszenia prawa, lub jako osoba, z którą osoba, która dopuściła się naruszenia prawa, jest powiązana.

Odpowiedzialność za fałszywe zgłoszenie

Ustawodawca starał się zapobiec zjawisku wykorzystywania zgłoszeń zewnętrznych do celowego działania na szkodę.

Aby zapobiec fałszywym zgłoszeniom ustawodawca wprowadził kary dla osób, które dokonują zgłoszenia, chociaż wiedzą, że do naruszenia nie doszło, a tym samym świadomie przekazują nieprawdziwe informacje o naruszeniach prawa. Za takie działania grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo kara więzienia do lat 2 (art. 57 ustawy). Rzecznik Praw Obywatelskich ma prawny obowiązek zawiadomić organy ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

Osoba, która doznała szkody z powodu świadomego zgłoszenia fałszywych informacji przez sygnalistę, ma prawo domagać się odszkodowania lub rekompensaty za naruszenie jej dóbr osobistych od sygnalisty, który działał nieuczciwie (zob. art. 15 ustawy), ma również prawo domagać się odszkodowania od nieuczciwego sygnalisty za naruszenie jej dóbr osobistych na zasadach określonych w kodeksie cywilnym.

Osoba, której dotyczy zgłoszenie zewnętrzne:

• ma prawo do ochrony swojej tożsamości,
• może korzystać z innych form ochrony prawnej poza tymi, które są w ustawie o sygnalistach (np. wytoczenie powództwa na drodze cywilnej z zakresu ochrony dóbr osobistych),
• ma prawo do uzyskania informacji i porad od Rzecznika Praw Obywatelskich o przysługujących środkach ochrony prawnej.

Bezpłatnych porad dotyczących zgłoszeń zewnętrznych udzielają pracownicy Zespołu do spraw Sygnalistów Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. Aby otrzymać więcej informacji, można złożyć wniosek o poradę w formie konsultacji, korzystając z formularza wniosku o udzielenie porady.

Źródło:

https://www.gov.pl/web/sygnalisci/ochrona-prawna-sygnalistow

https://www.gov.pl/web/sygnalisci/ochrona-innych-osob-niebedacych-sygnalistami

https://www.gov.pl/web/sygnalisci/ochrona-osoby-ktorej-dotyczy-zgloszenie