5G: sieci telekomunikacyjne nowej generacji

[Wersja PDF]

Ustawa ta reguluje wiele aspektów związanych z rozwojem telekomunikacji w naszym kraju. Ma ona między innymi ułatwić budowę nowoczesnych sieci światłowodowych, ale najwięcej kontrowersji i gorących dyskusji wzbudzają jednak te jej aspekty, które dotyczą rozwoju sieci radiowych. Ma to przede wszystkim związek z planami budowy sieci telekomunikacyjnej piątej generacji (5G). Temat ten budzi ogromne emocje nie tylko w naszym kraju, ale również we wszystkich krajach, gdzie planuje się wprowadzenie nowych rozwiązań.

Pomimo szybkiego postępu technicznego obserwuje się obniżenie poziomu wiedzy społeczeństwa w dziedzinach nauk podstawowych. Skutkuje to sytuacją, w której ogół ludności, ale również osoby odpowiedzialne za ochronę zdrowia nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat zagrożeń związanych z oddziaływaniem czynników fizycznych, takich jak pola elektromagnetyczne (PEM), na organizm człowieka. Brak rzetelnej wiedzy na ten temat, niekiedy wręcz na poziomie podstawowym, potęguje obawy, często stanowi przyczynę powstawania nieuprawnionych mitów i jest wykorzystywany w procesie dezinformacji. Tym bardziej, że również w kręgach naukowych trwają dyskusje nad wpływem PEM na nasze zdrowie i środowisko. Pomimo trwających na świecie intensywnych badań, na wiele pytań nie potrafimy nadal znaleźć odpowiedzi [2–4].

Jedną z instytucji mocno zaangażowanych w tematykę PEM w naszym kraju jest Instytut Łączności – Państwowy Instytut Badawczy (IŁ-PIB). IŁ-PIB od 2016 r. prowadzi kampanie pomiarowe, z wykorzystaniem sprzętu pomiarowego umożliwiającego selektywne pomiary PEM w dziedzinie kodowej, mające na celu weryfikację dotrzymywania ustalonych granicznych poziomów PEM w środowisku.

IŁ-PIB, będący jednostką podlegającą bezpośrednio Ministerstwu Cyfryzacji, jako zaplecze naukowe Ministerstwa został zaangażowany w prace nad „Megaustawą” – w zakresie swoich kompetencji dotyczących zagadnień technicznych związanych z szeroko rozumianą telekomunikacją. Ponieważ kompetencje IŁ-PIB nie obejmują aspektów związanych z wpływem technologii na zdrowie, więc z tej przyczyny w prace zespołu, mającego na celu stworzenie założeń do nowelizacji „Megaustawy”, zostało włączone Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego (CM UJ). Był to jeden z powodów, dla których w roku 2016 została podpisana umowa o współpracy pomiędzy IŁ-PIB, a CM UJ. Jednostką wyznaczoną do bezpośredniej współpracy z IŁ-PIB w  ramach CM UJ został Zakład Biofizyki (ZB) Katedry Fizjologii, Wydziału Lekarskiego.

Pierwszym zadaniem, jakie wyznaczono ZB było przygotowanie raportu oceniającego stan aktualnej wiedzy na temat oddziaływania PEM na zdrowie na podstawie doniesień litera-turowych. Raport ten powstał pod koniec roku 2016 [5], a dwa lata później został zaktualizowany [6]. ZB brał również udział w tworzeniu tzw. „Białej Księgi PEM” [7], która była inicjatywą podjętą przez Ministerstwo Cyfryzacji, mającą na celu przedstawienie społeczeństwu w przystępny sposób różnych aspektów związanych z tematyką PEM.

Równocześnie ZB rozpoczął badania nad wpływem PEM z zakresu częstotliwości radiowych na organizm ludzki. Wcześniejsze prace związane z PEM prowadzone z udziałem pracowników ZB były raczej związane z niskimi częstotliwościami PEM [8–11], chociaż nie tylko [12]. Przeprofilowanie zakresu działalności naukowej wymagało zgromadzenia i rozeznania aktualnej wiedzy na temat wszystkich zakresów fal radiowych. Cel ten osiągnięto tworząc wspomniane wcześniej raporty, ale zdecydowano również przeprowadzić badania ankietowe na temat oddziaływania PEM na zdrowie w społeczeństwie polskim, a zwłaszcza wśród mieszkańców Małopolski. Miało to na celu rozpoznanie aktualnych problemów związanych z tą tematyką, w celu późniejszego ukierunkowania badań. W szczególności jednym z celów przeprowadzenia ankiety było rozpoznanie problemu nadwrażliwości elektromagnetycznej (Electromagnetic Hipersensitivity - EHS) na polskim gruncie.

Celem niniejszego opracowania nie jest stworzenie kolejnej pracy naukowej, lecz zapoznanie czytelnika w sposób przystępny z najważniejszymi i najciekawszymi wynikami prze-prowadzonych badań ankietowych i płynącymi z nich wnioskami. Bardziej szczegółowe wyniki, zwłaszcza w kontekście EHS, zostały opublikowane w polskojęzycznej pracy, która ukazała się niedawno [13].

Ankieta została przeprowadzona pod koniec 2018 roku głównie za pośrednictwem Inter-netu. Tylko nieznaczny odsetek ochotników biorących udział w badaniu wypełnił kwestionariusz w tradycyjnej formie (ok. 0,4%). Badaniu towarzyszyła akcja informacyjna prze-prowadzana za pośrednictwem mediów tradycyjnych i elektronicznych. Szacuje się, że in-formacja o prowadzonym badaniu dotarła do ponad 65 tys. osób. Aktywny udział w ba-daniu wzięło udział niecałe trzy tysiące osób.

Stworzony kwestionariusz zawierał ponad 30 pytań, związanych z działaniem PEM na zdrowie. Pierwszą grupę pytań stanowiły typowe pytania zadawane w każdym tego rodzaju badaniu mające na celu scharakteryzowanie grupy ankietowanej (np. pytanie o płeć i wiek).

Część pytań dotyczyła aktualnie występujących i leczonych u ankietowanych schorzeń, jak również przebytych wcześniej ciężkich chorób i zabiegów operacyjnych. Odpowiedzi na pytania z tej grupy pozwalają w sposób obiektywny oceniać aktualny stan zdrowia badanych i ich stan zdrowia w przeszłości. Grupa ta została uzupełniona pytaniem o subiektywną ocenę stanu zdrowia. Ankietowani oceniali stan swojego zdrowia w skali 0-5, gdzie 0 oznaczało stan bardzo zły, a 5 oznaczało stan bardzo dobry.

Głównym celem przeprowadzonego projektu było zbadanie problemu nadwrażliwości elektromagnetycznej. Aby tego dokonać w grupie badanej należało zidentyfikować osoby, które wiążą swoje samopoczucie z oddziaływaniem urządzeń emitujących PEM w różnych zakresach częstotliwości. Należy podkreślić, że nie koncentrowaliśmy się tutaj na konkretnym wybranym zakresie częstotliwości, dlatego ankietowany miał odpowiedzieć, czy jego zdaniem urządzenia elektroniczne, elektryczne i telekomunikacyjne wpływają na jego samopoczucie. Osoby, które na podstawie udzielonych odpowiedzi zostały zakwalifikowane do grupy potencjalnie nadwrażliwej na PEM miały następnie możliwość określenia, jakie objawy związane są z pogorszeniem ich samopoczucia, jaka jest skala czasowa i intensywność występujących objawów, jak również wskazać urządzenia, które wpływają na nich niekorzystnie.

Kolejna grupa pytań miała na celu oszacowanie ekspozycji osób ankietowanych na PEM. Osoby poddane temu badaniu miały określić swoje miejsce zamieszkania oraz pracy (nauki). Można tego było dokonać na dwa sposoby, albo podając kod pocztowy miejsca za-mieszkania oraz pracy (nauki), albo poprzez wskazanie lokalizacji na mapie (tylko w przypadku ankiety przeprowadzanej internetowo). Poprosiliśmy również ankietowanych o określenie odległości ich miejsca zamieszkania oraz pracy (nauki) od najbliższej stacji bazowej telefonii komórkowej (SBTK).

Osoby ankietowane bez względu na to, czy zostały zakwalifikowane do grupy potencjalnie nadwrażliwych na PEM, czy też nie, miały możliwość wskazania urządzeń powszechnego użytku, a których korzystają na co dzień najczęściej. Było to pytanie zamknięte, w którym zaproponowano do wyboru cały szereg urządzeń AGD (odbiornik telewizyjny, pralka, lodówka, żelazko itp.), ale też urządzenia komunikacyjne bezprzewodowe (telefon komórkowy, router WiFi, i in.). Ankietowany miał też możliwość dopisania swoich propozycji do listy. Ponadto starano się określić częstość i sposób wykorzystania telefonów komórkowych.

W celu zbadania wiedzy ankietowanych o fizycznych czynnikach, mających negatywny wpływ na zdrowie ludzkie, zadano pytanie o to, jakie rodzaje promieniowania emitowanego przez urządzenia codziennego użytku mają negatywny wpływ na zdrowie ludzkie. Pytanie to miało formę pytania zamkniętego, w którym zaproponowano wybór czynników, które realnie mogą i które nie mogą być emitowane przez urządzenia powszechnego za-stosowania. Do pierwszej grupy zaliczyć można na przykład światło i fale akustyczne, a do drugiej promieniowanie rentgenowskie i promieniowanie gamma. Dwa ostatnie czynniki niewątpliwie wpływają negatywnie na zdrowie, ale nie powstają wskutek działania urządzeń codziennego użytku. Można się z nimi zetknąć jedynie w przypadku poddawania się niektórym procedurom terapii i diagnostyki medycznej.

Ankietę wypełniło 2 884 osób, z czego 1 028 osób wypełniło ją w całości. Tylko wyniki osób, które wypełniły całą ankietę zostały wzięte pod uwagę w dalszej analizie. Powstaje pytanie, dlaczego zaledwie nieco więcej niż 1/3 osób wypełniła ankietę w całości. Być może spowodowane to było faktem, że kwestionariusz był dość rozbudowany i jego wypełnienie zajmowało sporo czasu. Przypuszczalnie tylko osoby najbardziej zainteresowane tematem wykazały się wystarczającą determinacją, żeby poświęcić swój czas i odpowiedzieć na wszystkie pytania. Generalnie można przypuszczać, że w badaniach wzięły udział głównie osoby zainteresowane tematem oddziaływania PEM na zdrowie, co powoduje, że badana populacja nie jest reprezentatywna w stosunku do ogółu społeczeństwa polskie-go. Nie jest do końca przypadkowa i nie jest też dobrana według reguł, jakie powinno się w tego rodzaju badaniach stosować. Analiza jakiegokolwiek zjawiska w odniesieniu do całego społeczeństwa wymaga zaangażowania grupy badanej stanowiącej przekrój całej badanej populacji. Warunek ten nie został spełniony w naszym projekcie, co obniża nieco jakość dostarczonych wniosków i każe je traktować z pewną dozą ostrożności.

Na niereprezentatywność grupy badanej wskazywać może także wybór, niemal przez wszystkich ankietowanych, Internetu jako medium służącemu wypełnieniu ankiety. Taka forma uczestnictwa w badaniu była najwygodniejsza, ale równocześnie ograniczała udział osób, które nie są oswojone z tego rodzaju technologiami, lub nie chcą z nich korzystać (bo na przykład czują się elektrowrażliwe).

Należy tutaj zaznaczyć, że niereprezentatywność badanej populacji nie powoduje, że uzyskane wyniki są całkowicie bezużyteczne i że nie można z ich opracowania wyciągnąć interesujących wniosków. „Niereprezentatywność” w tym przypadku dotyczy ogółu społeczeństwa, natomiast badana grupa jest z pewnością reprezentatywna w stosunku do grupy osób zainteresowanych zagadnieniami wpływu PEM na zdrowie.

Spośród nieco ponad tysiąca ankiet wypełnionych w całości, 59% zostało wypełnione przez kobiety. Wskazuje to wyraźnie na ich większe zainteresowanie tematem wpływu PEM na zdrowie. Średnia wieku badanych wynosiła 34 ± 14 lat (średnia ± odchylenie standardowe). Zastosowany tutaj sposób prezentowania danych będzie używany w odniesieniu do parametrów ilościowych, które zostały oszacowane wraz z ich niepewnościami pomiarowymi. Niepewność pomiarowa jest zapisywana po znaku „±”, przy czym najczęściej określa się ją jako odchylenie standardowe.

Mediana (wartość środkowa) wieku wyniosła 30 lat, co wskazuje na brak symetrii krzywej rozkładu wieku na korzyść ludzi młodych. Mediana to wartość cechy badanej, powyżej i poniżej której znajduje się taka sama liczba obserwacji. Mediana nie musi być równa średniej arytmetycznej. Najmłodszy ankietowany miał 7 lat, najstarszy 88. Zdecydowana większość ankietowanych była pełnoletnia, zaledwie kilka osób nie spełniało tego kryterium.

Spośród osób, które wypełniły kwestionariusz w całości, 82% było mieszkańcami Małopolski, a 66% mieszkańcami Krakowa.

W przypadku badań nad populacjami składającymi się z dużej liczby osób, które z natury różnią się od siebie, wnioski można wyciągać zwykle jedynie na podstawie analiz statystycznych. Zakłada się pewne hipotezy (np. dwie zmienne charakteryzujące grupę badaną zależą od siebie, dwie średnie charakteryzujące różne subpopulacje są równe itp.), a następnie metodami statystycznymi sprawdza się, czy z odpowiednio dużym prawdopodobieństwem są one prawdziwe. W niniejszej pracy przyjęto poziom ufności równy 95%, co oznacza, że z takim właśnie prawdopodobieństwem wyciągane wnioski mogą być prawdziwe, oczywiście biorąc pod uwagę dane, które posłużyły do obliczeń. Tak więc przykładowo stwierdzenie, że dwa parametry różnią się od siebie w sposób istotny statystycznie oznacza, że różnią się one na podstawie analizy statystycznej i prawdopodobieństwo prawdziwości takiego stwierdzenia jest wysokie (> 95%). W taki sposób należy rozumieć wyniki przedstawione w niniejszym opracowaniu. Do testowania hipotez statystycznych stosowano dwa rodzaje testów, test chi-kwadrat i test ANOVA w zależności od tego, czy analizowane zmienne były zmiennymi parametrycznymi, czy liczbowymi.

Największą wadą każdych badań ankietowych jest wątpliwość, czy ankietowani odpowia-dają rzetelnie na zadawane pytanie. Wiarygodność takiego badania można w pewnym stopniu weryfikować przez zadawanie powiązanych ze sobą pytań i analizę spójności płynących z nich wniosków.

Sprawdzono, czy analiza wyników ankiet prowadzi do zdroworozsądkowych, oczywistych wniosków w kilku kwestiach. Po pierwsze, czy subiektywna ocena stanu zdrowia koreluje z wiekiem badanych. Okazuje się, że na poziomie ufności równym 95% subiektywna ocena stanu zdrowia (w skali 0-5, gdzie 0 oznacza stan bardzo zły) spada z wiekiem. Istnieje natomiast dodatnia korelacja pomiędzy wiekiem a liczbą występowania u badanych zdiagnozowanych i leczonych schorzeń, jak również liczbą schorzeń i poważnych zabiegów operacyjnych w przeszłości. Wyniki te wydają się sugerować, że przynajmniej wnioski na temat subiektywnej i obiektywnej oceny stanu zdrowia ankietowanych powinny być poprawne.

W jednym z pytań zadawanych w badaniu była prośba o określenie odległości pomiędzy miejscem zamieszkania oraz pracy (nauki), a najbliższą SBTK. Informacja o średnich odległościach uzyskanych w populacjach zamieszkujących i pracujących (uczących się) w obszarach miejskich i pozamiejskich została skorelowana z kategoriami tych populacji. Wyniki pokazano w tabeli 1.

Tabela 1. Wskazywane przez ankietowanych odległości do najbliższej SBTK.

Wyniki pokazane w tabeli 1 wydają się zdroworozsądkowe. Uzyskane średnie odległości korelują z kategorią miejsca zamieszkania (obszar pozamiejski / obszar miejski) w sposób właściwy. W obszarach miejskich występuje znacznie większe zagęszczenie stacji bazowych, niż w obszarach pozamiejskich i uzyskane wyniki to potwierdzają – zarówno dla miejsca zamieszkania, jak i pracy (nauki).

Zwróćmy uwagę, że przedstawione wartości (np. zapis 2 100 ± 4 200) nie oznaczają, że część ankietowanych podawała ujemne odległości. Niepewność pomiarowa obliczana jako odchylenie standardowe uwzględnia zarówno bardzo duże, jak i bardzo małe wartości (np. 20 m i 30 km). Wprawdzie skrajnie dużych wyników jest zaledwie kilka, ale znacząco zwiększają one wartość niepewności, natomiast na średnią wpływają w zdecydowanie mniejszym stopniu.

Należy się jednak zastanowić nad przyczyną tak dużych niepewności wyznaczenia średnich wartości odległości. Może to być spowodowane kilkoma czynnikami. Ankietowani mogą mieć problem z oszacowaniem odległości w terenie, mogą nie wiedzieć jak wyglądają stacje bazowe, ale możliwe jest również to, że kilka osób po prostu pomyliło jednostki (metr z kilometrem). Wartości średnie wydają się również zbyt duże, szczególnie jeśli chodzi o obszary miejskie. SBTK w miastach występują znacznie gęściej niż szacowali ankietowani, ale weryfikacja uzyskanych wyników jest trudna, gdyż wymagałaby pomiarów dla każdej osoby badanej z zastosowaniem mapy i informacji o miejscu jej zamieszkania, albo pracy (nauki).

W związku z narastającą świadomością potencjalnego powiązania narażenia na ekspozycję na PEM z efektami zdrowotnymi, często w ostatnich latach również w badaniach naukowych podejmowany jest problem EHS [14–17]. EHS jest zaliczana do grupy schorzeń idiopatycznych, czyli takich których przyczyny są niewyjaśnione. Liczne i niespecyficzne objawy EHS (np. ból głowy, zmęczenie, rozdrażnienie, szum w uszach, problemy ze snem, zaburzenia pamięci i koncentracji, niesprecyzowany ból różnych części ciała, objawy ze strony układu krążenia, odczucie ciepła, nudności, zawroty głowy itp.) są w większości bardzo kłopotliwe w obiektywnej ocenie. Utrudnia to badanie tego problemu, a liczne inne problemy metodologiczne związane z badaniem EHS [18] sprawiają, że naukowcy ciągle nie dostarczyli przekonujących danych pozwalających na jednoznaczne rozstrzygnięcie czym jest EHS. Stanowisko światowej Organizacji Zdrowia na temat tego zjawiska nie zmienia się zasadniczo od lat [19].

Osoby nadwrażliwe na działanie PEM klasyfikuje się do tej grupy na podstawie ich subiektywnej samooceny. Żeby podkreślić, że nie wykazano do tej pory jednoznacznie związku przyczynowego pomiędzy objawami, a ekspozycją na PEM i że jest to schorzenie idiopatyczne, to bardzo często używa się określenia nietolerancja środowiskowa o nieznanej etiologii (idiopatyczna) przypisywana działaniu PEM. Z tego powodu określa się ją też skrótem IEI-EMF (Idiopathic Environmental Intolerance attributed to Electromagnetic Fields). Dla uproszczenia w niniejszym opracowaniu będziemy jednak stosowali przyjęty wcześniej skrót – EHS.

Pojawiające się w literaturze fachowej doniesienia dotyczące EHS są liczne i wydaje się, że większość rzetelnie przeprowadzonych projektów naukowych sugeruje brak powiązania pomiędzy symptomami zgłaszanymi przez osoby uznające się za nadwrażliwe a realną ekspozycją na pola [20,21]. Przykładowo, u użytkowników telefonów komórkowych nie stwierdzono częstszego występowania symptomów zgłaszanych przez osoby uważające się za nadwrażliwe [2]. Wyniki większości badań wydają się prowadzić do wniosku, że w przypadku EHS decydujące są raczej czynniki psychologiczne. Na uwagę zasługuje tutaj praca [22]. Opisano w niej wyniki testu prowokacyjnego przeprowadzanego w warunkach tzw. podwójnie ślepej próby. W cytowanej pracy nie potwierdzono związku pomiędzy ekspozycją na PEM w zakresie częstotliwości radiowych a pogorszeniem samopoczucia osób nadwrażliwych. Podwójnie ślepa próba to takie badanie, w którym zarówno osoba badana, jak i osoba przeprowadzająca to badanie nie wie, czy próba przeprowadzana jest w warunkach prawdziwej, czy symulowanej ekspozycji.

W badaniach przeprowadzonych w 2015 roku w Holandii nie wykazano korelacji pomiędzy realnymi ekspozycjami na pola a zgłaszanymi przez uczestników objawami [23]. Wykazano natomiast, że ekspozycja postrzegana przez badanych i ekspozycja realna nie korelują ze sobą. Wyniki sugerują, że to właśnie ekspozycja postrzegana, a nie realna,  decyduje o wystąpieniu symptomów EHS. Wydaje się więc, że nie istnieje związek przyczynowy po-między subiektywnie określanym samopoczuciem a realną ekspozycją na PEM z zakresu częstotliwości radiowych.

Wykazano na przykład, że liczba i natężenie obserwowanych symptomów są słabiej związane z realną ekspozycją na pola wytwarzane przez telefony komórkowe, niż z parametrami, które w sposób jakościowy i subiektywny opisują użycie tych urządzeń (np. liczba wysyłanych i odbieranych SMSów) [24]. W innym projekcie [25] wykazano, że osoby elektrowrażliwe nie odczuwają działania PEM w kontrolowanych warunkach podwójnie ślepej próby. Zbadano 42 osoby uznające się za nadwrażliwe i nie stwierdzono, aby potrafiły one odróżnić prawdziwą ekspozycję od ekspozycji symulowanej.

Podobne wnioski wyciągnięto w pracy [17], której autorzy korelowali rzeczywiste ekspozycje z objawami osób nadwrażliwych. Osoby badane wyposażono w ekspozymetry i elektroniczne notesy do notowania odczuwanych symptomów. Z siedmiu badanych korelację pomiędzy ekspozycją i objawami zaobserwowano u czterech osób. W dwóch przypadkach jednak korelacja była dodatnia, a w dwóch – ujemna (tzn. niższej ekspozycji towarzyszyło zwiększenie częstości objawów). Niewątpliwą wadą tej pracy jest nieliczna grupa osób zaangażowanych w projekt.

Skalę zjawiska szacowano na podstawie badań ankietowych osób związanych z ochroną zdrowia, które mogą mieć w swojej pracy styczność z osobami nadwrażliwymi [16]. Badania przeprowadzone wśród higienistów i lekarzy holenderskich pokazały, że około 30% z nich zetknęło się w swojej pracy z osobami nadwrażliwymi. Może to sugerować, że EHS jest często spotykanym problemem. Pokazano ponadto, że wielu lekarzy i higienistów uważa za prawdopodobne, że istnieje realny związek pomiędzy objawami zgłaszanymi przez pacjentów a ekspozycją na PEM. Z tego powodu  zdarza się, że zalecają oni swoim pacjentom ograniczenie ekspozycji. Badani zgłaszali niedobór własnej wiedzy i narzekali na brak dostępu do rzetelnych informacji na temat oddziaływania PEM na zdrowie ludzi. Jest to bardzo istotny wniosek z cytowanej pracy.

Jedną z teorii tłumaczących zjawisko EHS jest efekt nocebo, który polega na tym, że sugestia negatywnego oddziaływania jakiegoś czynnika wywołuje efekty zdrowotne poprzez wpływ na psychikę. Jeśli założyć, że efekt nocebo jest odpowiedzialny za powstawanie zjawiska EHS, to dochodzimy do wniosku, że propagowanie właściwej i rzetelnej informacji o zagrożeniach związanych z oddziaływaniem pól powinno być podstawowym narzędziem walki z EHS [26]. Z drugiej strony podsycanie obaw i lęków może wywołać u wielu ludzi konkretne szkody zdrowotne. Wykazano na przykład, że nie tylko bezpośrednie komunika-ty o szkodliwym działaniu PEM, ale nawet zalecenia ostrożności podczas korzystania z komunikacji bezprzewodowej, mogą wzbudzić u przeciętnego odbiorcy poczucie zagrożenia [27], które z kolei może powodować konkretne dolegliwości na zasadzie efektu nocebo.

Podsumowaniem aktualnej wiedzy na temat EHS jest metaanaliza 17-stu prac dotyczących wpływu PEM wytwarzanego przez SBTK na zdrowie [28]. Metaanaliza to praca która zbiera i podsumowuje wyniki ilościowe osiągnięte w innych pracach oryginalnych. Analiza takich skumulowanych danych pozwala na wyciągnięcie wniosków, które mogą być bardziej wiarygodne niż wyniki poszczególnych prac, aczkolwiek może się nawet zdarzyć, że są z nimi sprzeczne. Analizowano m.in. różnice pomiędzy wynikami badań prowadzonymi metodą podwójnie ślepej próby, a wynikami innego rodzaju eksperymentów. Na przykład takich, w których uczestnicy wiedzieli o obecności pola. Próby podwójnie ślepe nie wykazują zwy-kle powiązania pomiędzy ekspozycją na PEM, a objawami. Sugeruje to, że przynajmniej część obserwowanych efektów można wytłumaczyć efektem nocebo.

Na podstawie analizy pytań zadanych ankietowanym w ramach naszego projektu podzielono ich na dwie grupy: osoby potencjalnie nadwrażliwe na PEM (408 osób) i osoby, które nie wiążą swojego samopoczucia z oddziaływaniem PEM (468 osób). Pierwsza grupa stanowiła 40% osób, które w całości wypełniły kwestionariusz, podczas gdy druga stanowiła 46% tych osób. Części badanych nie dało się zakwalifikować do żadnej z grup, ze względu na niekonsekwencję w wyborze odpowiedzi na dwa uzupełniające się pytania. W pierwszym z nich osoba ankietowana miała zdeklarować, czy na jej samopoczucie mają wpływ urządzenia emitujące PEM. W innym pytaniu badany miał wskazać takie urządzenia, ale dopiero po ponownym potwierdzeniu, że urządzenia na niego wpływają. Dla uproszczenia osoby, które zakwalifikowano do grupy osób określających się jak nadwrażliwe na PEM będziemy oznaczali w dalszej części pracy EHS(+). Z kolei osoby, które nie wiążą pogorszenia swojego samopoczucia z oddziaływaniem PEM będziemy oznaczali EHS(-).

Niestety nie udało się uzyskać odpowiedzi na jedno z istotniejszych pytań, a mianowicie, jak częstym zjawiskiem w badanej populacji jest EHS. Gdyby grupa była reprezentatywna, to należałoby wnioskować, że około 40% społeczeństwa dotknięta jest EHS. Szacowanie takie wydaje się zdecydowanie zawyżone w stosunku do doniesień literaturowych. Prze-prowadzone w innych krajach badania pozwalają szacować się, że populacja osób nad-wrażliwych liczy mniej niż 5% [15,29].

Gdyby założyć, że z 2 884 osób, które podjęły próbę wypełnienia ankiety znudziły się i nie dokończyły jej wszystkie te, które nie są zainteresowane EHS, gdyż nie wiążą swojego samopoczucia z oddziaływaniem PEM, to odsetek osób nadwrażliwych można oszacować już na poziomie 14%. Nie mniej jednak, jedynym aktualnie uprawnionym wnioskiem, jest ten, że odpowiedź na pytanie o częstość występowania nadwrażliwości na PEM w naszym społeczeństwie wymaga dalszych badań.

Znanych jest wiele chorób idiopatycznych. Jako ciekawostkę można podać fakt, że młodzieńcze zapalenie stawów, z którym spotykamy się dość często, również należy zaliczyć do schorzeń idiopatycznych, których mechanizmy powstawania nie są do końca wyjaśnione [30]. Istnieją schorzenia, o równie rozległym spektrum niespecyficznych objawów jak EHS. Jednym z nich jest fibromialgia. Ta mniej znana dolegliwość, to zespół chorobowy objawiający się bólem w układzie ruchu z wrażeniem sztywności i  uczuciem przewlekłego zmęczenia, spowodowanego m.in. zaburzeniami snu [31]. Uogólnionemu bólowi w wielu miejscach w przypadku fibromialgii towarzyszy cały szereg objawów somatycznych, takich jak: zmęczenie, zaburzenia snu, poranna sztywność, zaburzenia żołądkowo-jelitowe (zespół jelita drażliwego), bóle głowy (migrena), uczucie zimnych rąk lub stóp, suchość w jamie ustnej, nadmierna potliwość, zawroty głowy, uczucie niemiarowej pracy serca, okresowa duszność, parestezje.

W ankiecie zadano cztery pytania o objawy, które są wspólne dla EHS i fibromialgii. Pytania dotyczyły ogólnego zmęczenia, problemów ze snem i odczuwania bólu o nieznanym pochodzeniu w wielu miejscach ciała. Zbadano częstość, z jaką osoby badane raportowały tego rodzaju dolegliwości w grupie osób potencjalnie nadwrażliwych i niewrażliwych. W grupie osób EHS(+) badani wybierali średnio 2,5 ± 1,4 ze wspomnianych czterech objawów. W grupie EHS(-) średnia ta wynosiła 1,4 ± 1,0. Różnica pomiędzy badanymi grupami była istotna statystycznie.

Uzyskane dane mogą sugerować, że w przypadku EHS można wziąć pod uwagę diagnosty-kę w kierunku innych zaburzeń, niekoniecznie powiązanych z oddziaływaniem PEM, takich jak np. fibromialgia. Prawdą jest jednak, że można również zadać pytanie, czy fibromialgia nie jest w jakiś sposób powiązana z działaniem takich pól.

Zgodnie z intuicją, narastająca liczba nowoczesnych technologii wokół nas, a zwłaszcza rosnąca liczba urządzeń telekomunikacyjnych, powinna powodować wzrost narażenia na ekspozycję na PEM. Okazuje się jednak, że to powszechne przekonanie wcale nie musi być prawdziwe. Analiza 26-ciu prac na temat środowiskowej ekspozycji na PEM z zakresu częstotliwości stosowanych w telekomunikacji nie wykazuje znaczącego wzrostu od kilu lat [32]. Ponieważ jednak znajdujemy się w przededniu wprowadzenia nowego standardu komunikacji, jakim jest technologia 5G, można się zastanawiać, czy ekspozycja na PEM wzrośnie. Zwłaszcza, że wprowadzenie do powszechnego wykorzystania pasma częstotliwości 26 GHz wymusi w perspektywie kilku/kilkunastu lat zagęszczenie punktów dostępowych. Należy jednak przy okazji podkreślić, że w początkowej fazie budowy sieci 5G zostaną wykorzystane obecnie stosowane pasma częstotliwości  (700 MHz oraz 3,4-3,8 GHz) i zwiększenie gęstości stacji bazowych nie będzie konieczne. Z całą pewnością wzrośnie jednak liczba komunikujących się urządzeń i trudno w tej chwili jednoznacznie określić, czy i w jakim stopniu wzrośnie ekspozycja na PEM.

W tej sytuacji zasadne jest pytanie, czy jeśli istotnie zwiększy się ekspozycja na PEM, to spowoduje to również zwiększenie liczby efektów zdrowotnych jej przypisywanych?

Analizując wyniki ankiet można się pokusić o wnioski na temat relacji pomiędzy ekspozycją na PEM, a częstością występowania EHS. Biorąc pod uwagę informacje, jakich udzielali ankietowani w odpowiedzi na pytania o miejsce zamieszkania i pracy (nauki) można było ich podzielić na cztery kategorie narażenia na ekspozycję. Po pierwsze można założyć, że obszary miejskie związane są z wyższą ekspozycją, niż pozamiejskie [32], ale sensownym wydaje się również założenie, że ludzie spędzają więcej czasu w miejscu zamieszkania niż w miejscu pracy (nauki). Te dwa założenia umożliwiły podział populacji badanej na wspomniane wyżej cztery kategorie narażenia na ekspozycję na PEM na podstawie czasu prze-bywania w obszarach miejskich i pozamiejskich.

Najwyższej ekspozycji na PEM podlegają osoby mieszkające i pracujące w obszarach miejskich (656 osób). Nieco mniej powinny być narażone osoby mieszkające w mieście i pracujące poza nim (123 osoby). Jeszcze mniejszej ekspozycji podlegają osoby mieszkają-ce w obszarach pozamiejskich, które w miejscu pracy (nauki) spędzają tylko część dnia (109 osób). Najmniej narażone są osoby, które na co dzień w ogóle nie przebywają w obszarach miejskich.

Wyniki nie wykazały istotnej statystycznie różnicy pomiędzy przynależnością do czterech w/w kategorii narażenia na ekspozycję a częstością postrzegania siebie, jako osoby nad-wrażliwej na działanie PEM. Może to prowadzić do konkluzji, że środowiskowa ekspozycja na PEM nie ma wpływu na występowanie EHS.

Wniosek ten znajduje potwierdzenie w literaturze [33]. Badano relację pomiędzy częstością występowania EHS a liczbą stacji bazowych telefonii komórkowej. Przy pomocy ankiet oszacowano najpierw częstość występowania symptomów EHS u nieco ponad tysiąca uczestników, a kolejne badanie przeprowadzono w tej samej grupie osób po siedmiu latach. Pomimo tego, że w analizowanym okresie liczba stacji bazowych wzrosła niemal o 1/3, to nie stwierdzono nasilenia objawów EHS w populacji ogólnej, natomiast liczba tego rodzaju symptomów u osób określonych jako nadwrażliwe wzrosła tylko nieznacznie.

Wielokrotnie podkreślano już, że objawy EHS są niespecyficzne, a ich spektrum jest bardzo szerokie. Osobom, uznanym na podstawie wypełnionej ankiety za potencjalnie nadwrażliwe, zadano pytania o rodzaj występujących u nich objawów, nasilenie tych objawów i czas, po jakim obserwują je u siebie po kontakcie z urządzeniami, które oddziałują niekorzystnie na ich samopoczucie.

Tabela 2. Objawy zgłaszane przez osoby uznane za potencjalnie nadwrażliwe na PEM.

Pytanie o objawy związane z nadwrażliwością było pytaniem zamkniętym, a osoba badana miała możliwość wybrania jednego lub wielu z listy 32 objawów. Była również możliwość wyboru opcji „Inne” i zdefiniowania dodatkowych objawów. Osoby uznające się za nad-wrażliwe wskazały średnio 7,3 ± 3,9 objawów. Nasilenie objawów było określane subiektywnie w skali 0-5, gdzie 0 oznaczało bardzo słabe, a 5 – bardzo silne. Tabela 2 zawiera informacje o częstości występowania objawów wybieranych przez osoby EHS(+). Sześć osób wskazało inne objawy niż te, które zostały zaproponowane do wskazania.

Średnia wartość nasilenia objawów wśród osób badanych wynosiła 2,9 ± 1,0. Czas wystąpienia symptomów po narażeniu na ekspozycję wynosił średnio 50 ± 500 minut, ale w tym przypadku zaobserwowano bardzo duży rozrzut wyników. Niektóre osoby obserwują ob-jawy niemal natychmiast, a niektóre po kilku dniach. Zwróćmy uwagę, że wynik ten wska-zuje na istotną trudność metodologiczną w badaniu zjawiska EHS [34].

Tabela 2 pokazuje, że najczęściej zgłaszane objawy są faktycznie trudne w obiektywnej ocenie. Oczywiście istnieją testy pozwalające szacować np. nasilenie bólu, ale tego rodzaju testy są badaniami subiektywnymi. Badany ocenia w nich w zadanej skali nasilenie odczuwanego bólu. Ocena taka zależy silnie od aktualnego stanu psycho-fizycznego osoby badanej i od okoliczności. Pierwszym z objawów na liście, który można ocenić nieco bardziej obiektywnie, są trudności z koncentracją zgłaszane przez 2/3 badanych [35]. Aby ocenić trudności z koncentracją można zlecić osobie badanej wykonanie zadań o różnym stopniu komplikacji i sprawdzać, jak sobie z nimi radzi. Pierwszym objawem na liście, który można ocenić naprawdę ilościowo są wybudzenia nocne, których doświadcza 1/3 badanych. Liczbę nocnych wybudzeń można określać poprzez zaproponowanie osobom badanym prowadzenie dziennika w celu notowania swoich obserwacji.

Niestety wszystkie w/w rodzaje testów wymagają interakcji z osobą badaną, na której jakość mogą mieć wpływ czynniki inne niż fizjologiczne. Prawdziwie mierzalnym ilościowo i obiektywnie symptomem są objawy ze strony układu krążenia (kołatanie serca, arytmia, zmiany tętna), możliwe do wykazania pomiarem elektrokardiograficznym. Doświadcza ich jednak zaledwie 1/7 badanych osób.

Grupa pytań związana z obiektywną oceną stanu zdrowia ankietowanych była również połączona z badaniem zjawiska EHS. Porównanie subiektywnej oceny stanu zdrowia ba-danych z jego oceną obiektywną pozwala wyciągnąć ciekawe wnioski na temat charaktery-styki osób nadwrażliwych.

Obliczono średnią ocenę stanu zdrowia badanych na podstawie ich samooceny w grupie osób uznających się za nadwrażliwe na PEM - EHS(+) oraz w grupie osób nie uznających się za nadwrażliwe na PEM - EHS(-). Oszacowano również liczbę chorób, na które badani są leczeni i liczbę poważnych chorób i zabiegów przebytych w przeszłości.

Jednym z celów przeprowadzonych badań ankietowych była kwalifikacja osób, którym za-proponowano udział w klinicznych badaniach prowokacyjnych. Wymagało to wyeliminowania pewnej grupy schorzeń, np. nadciśnienia, cukrzycy, czy niewydolności serca. Ankietowani mieli więc możliwość wybrania jednego lub więcej z grupy siedmiu konkretnych zespołów chorobowych. Również w przypadku tego pytania dokonano analizy statystycznej. Wyniki oceny stanu zdrowia ankietowanych pokazano w tabeli 3.

Samopoczucie (pierwszy wiersz tabeli 3) określane było w skali 0-5, gdzie 0 – bardzo złe, a 5 – bardzo dobre. W kolejnych dwóch wierszach tabeli 3 podano procent osób deklarujących aktualne lub przebyte choroby/zabiegi. W wierszu „Choroby z listy” podano średnią, deklarowaną przez badanych liczbę chorób z podanej w ankiecie listy. Gwiazdką oznaczono parametr, dla którego obserwowano różnicę istotną statystycznie pomiędzy badanymi grupami.

Tabela 3. Wyniki oceny stanu zdrowia ankietowanych.

Subiektywnie oceniany stan zdrowia jest niższy w przypadku osób EHS(+), niż w przypadku EHS(-). Jak pokazały zastosowane testy jest to różnica istotna statystycznie. W przypadku parametrów oceniających stan zdrowia badanych na podstawie informacji bardziej obiektywnych okazało się, że osoby EHS(+) podają nieco większą liczbę chorób, na które cierpią i są leczone, albo na które cierpiały w przeszłości. Nie są to jednak różnice istotne statystycznie.

Uzyskane wyniki wskazują na to, że osoby EHS(+)  w subiektywnej ocenie opisują swój stan zdrowia na gorszy niż osoby EHS(-), natomiast ich realny stan zdrowia (określany w sposób obiektywny) nie jest gorszy. To z kolei może świadczyć o tym, że osoby EHS(+) podchodzą do swojego zdrowia w sposób szczególny. Obserwowane różnice mogą wynikać np. z faktu, że osoby takie bardziej niż osoby EHS(-) martwią się o swoje zdrowie i wpływ różnego rodzaju czynników środowiskowych na jego stan. To z kolei może prowadzić do wniosków, że większe znaczenie mają w przypadku EHS zjawiska psychologiczne, niż wpływ realnej ekspozycji.

Sprawdzano, jakie urządzenia wywołują u badanych, według ich odczucia, negatywne skutki zdrowotne. Pytanie kierowano tylko do osób uznających się za nadwrażliwe. Pytanie to miało charakter otwarty i analiza dostarczonych z jego pomocą informacji przysporzyła sporo problemów. Przykładowo, jeśli ankietowany napisał, że „telefon” oddziałuje na jego samopoczucie negatywnie, to nie było wiadomo, o jakiego rodzaju telefon chodzi. Nie mniej jednak udało się dokonać zestawienia urządzeń, które najczęściej są postrzegane, jako wpływające niekorzystnie na stan zdrowia badanych (tabela 4). W ostatnim wierszu tabeli 4 zgromadzono wszystkie odpowiedzi zawierające słowo „telefon”, kategoria ta może więc obejmować zarówno telefony komórkowe, jak i stacjonarne oraz bezsznurowe (DECT).

Tabela 4. Urządzenia uznane za wpływające niekorzystnie na stan zdrowia osób określających się jako nadwrażliwe na PEM.

Wśród osób zajmujących się problematyką związaną z technologiami komunikacji radiowej panuje powszechne przekonanie, że ogół ludności nie zdaje sobie sprawy z tego, że terminal mobilny (czyli telefon komórkowy) zwykle w większym stopniu oddziałuje na nasz organizm niż SBTK. (Wynika to z relacji geometrycznych. Telefon bezpośrednio przy uchu przekazuje do tkanek głowy więcej energii pomimo tego, że emituje jej znacznie mniej niż stacja bazowa, która jest bardzo daleko). Wyniki zgromadzone w tabeli 4 wydają się przeczyć temu przekonaniu, gdyż telefon znacznie częściej niż SBTK jest postrzegany jako zagrożenie. Z drugiej jednak strony przyczyna wysokiej pozycji telefonów komórkowych w rankingu może być efektem tego, że to nie PEM z zakresu mikrofal jest czynnikiem wpływającym niekorzystnie na samopoczucie, tylko innego rodzaju czynniki związane bezpośrednio z faktem, że terminal mobilny jest urządzeniem elektronicznym. Takie postawienie sprawy również tłumaczy niską pozycję stacji bazowych, w stosunku do pozycji telefonów komórkowych w tabeli 4.

Trudno sobie wyobrazić życie w XXI wieku bez różnego rodzaju urządzeń wokół nas. Większość z nich, jako urządzenia elektryczne, czy elektroniczne, stanowią źródło PEM o różnych częstotliwościach. Powstaje w takim razie pytanie, czy osoby, dla których tego rodzaju urządzenia stanowią zagrożenie dla zdrowia unikają ich? Z tego powodu wszyscy ankietowani mieli możliwość określenia, z jakich urządzeń elektrycznych, elektronicznych, bądź też komunikacyjnych korzystają najczęściej w życiu codziennym. Było to pytanie zamknięte wielokrotnego wyboru. Ankietowany mógł też wybrać opcję „Inne” i dopisać do listy urządzenia spoza zaproponowanego zbioru urządzeń. Urządzenia wskazywane przez uczestników badania podzielono na urządzenia telekomunikacyjne (np. telefon komórko-wy, router WiFi, laptop z WiFi itp.) i urządzenia AGD codziennego użytku (np. żelazko, pralka automatyczna, odbiornik telewizyjny czy radiowy itp.). Obliczono z ilu urządzeń AGD i z ilu urządzeń telekomunikacyjnych korzysta grupa osób potencjalnie elektrowrażliwych i niewrażliwych. Wyniki tego i kolejnych pytań zestawiono w tabeli 5. Parametry statystycznie istotnie różne w obydwu badanych grupach oznaczono gwiazdką.

Tabela 5. Korzystanie z urządzeń AGD i telekomunikacyjnych.

Okazało się, że osoby EHS(+) wskazywały istotnie mniejszą średnią liczbę urządzeń AGD wykorzystywanych często w życiu codziennym (7,0 ± 3,0), niż EHS(-) (7,5 ± 3,0). Liczba urządzeń telekomunikacyjnych stosowanych przez obydwie grupy była identyczna w obydwu grupach (odpowiednio średnio 2,0 ± 0,9 oraz 2,0 ± 0,8). Również w przypadku liczby rozmów telefonicznych trwających dłużej niż 5 minut odbywanych średnio każdego dnia, róż-nica pomiędzy obydwoma analizowanymi grupami była nieistotna (odpowiednio średnio 9 ± 14 oraz 7 ± 20).

Zaprezentowane wyżej wyniki mogą oznaczać, że większe obawy budzą urządzenia co-dziennego użytku inne niż urządzenia telekomunikacyjne. Taki wniosek wzmacnia analiza kolejnego pytania. Poproszono o określenie czasu korzystania z telefonu komórkowego w ciągu dnia, biorąc pod uwagę różne sposoby jego wykorzystania (zarówno rozmowy, korzystanie z Internetu, jak i inne formy aktywności). Uzyskano tutaj istotnie statystyczne różnice pomiędzy badanymi grupami. Zaskakujące jest to, że w przypadku osób EHS(+) średni czas korzystania z telefonów jest większy i wynosi 240 ± 220 minut, podczas, gdy dla osób EHS(-) wynosi on 200 ± 180 minut.

Osoby EHS(+) wydają się w większym stopniu obawiać urządzeń elektronicznych, takich jak urządzenia AGD, ale nie unikają korzystania z telefonów komórkowych. Pozwala to formułować wnioski dotyczące samej natury oddziaływania PEM z różnych zakresów częstotliwości. Jeśli założymy, że przyczyną powstawania EHS jest realne oddziaływanie jakiegoś czynnika fizycznego, a nie efekt psychosomatyczny, to PEM niskich częstotliwości emitowane przez aparat może okazać się większym zagrożeniem dla dobrego samopoczucia, niż PEM z zakresu częstotliwości radiowych.

Ciekawe wnioski można wyciągnąć z pytania, które miało na celu sprawdzenie sposobów wykorzystania telefonów komórkowych. Ankietowani zostali poproszeni o oszacowanie, w jakim procencie wykorzystują telefony komórkowe do rozmów telefonicznych, komunikacji przy pomocy SMSów i MMSów, do korzystania z Internetu i do innych celów. Odpowiedzi osób EHS(+) porównano z odpowiedziami grupy EHS(-). Porównanie przedstawia tabela 6. Parametry, dla których stwierdzono statystycznie istotne różnice pomiędzy EHS(+) i EHS(-) oznaczono gwiazdką.

Tabela 6. Sposoby wykorzystania telefonów komórkowych.

W przypadku rozmów telefonicznych i korzystania z Internetu zaobserwowano różnice znaczące statystycznie. W pozostałych kategoriach nie zaobserwowano takich różnic. Sugeruje to, że osoby EHS(+) preferują korzystanie z telefonu w sposób tradycyjny w stosunku do EHS(-), natomiast w przypadku korzystania z Internetu obserwuje się dokładnie odwrotną tendencję. Na uwagę zwraca jednak przede wszystkim fakt, że nowoczesny telefon jest znacznie częściej postrzegany jako terminal umożliwiający dostęp do Internetu (56% wszystkich ankietowanych), niż jako telefon w pierwotnym tego słowa znaczeniu (26%). Zmiana funkcji telefonu komórkowego zmienia również geometryczne relacje pomiędzy źródłem PEM, a ciałem człowieka. Do tej pory jako największe zagrożenie postrzegano możliwość wpływu PEM z zakresu częstotliwości radiowych na problemy zdrowotne związane z okolicami głowy (np. nowotwory mózgu, zakłócenia funkcjonowania centralnego układu nerwowego, zakłócenia zmysłu wzroku i słuchu itp.) [4]. Być może należy teraz zwrócić większą uwagę na inne okolice ciała, które w przypadku zastosowania telefonu, jako terminala będą bardziej narażane niż głowa.

Ankietowanym zaproponowano odpowiedź na pytanie o to, jakiego rodzaju czynniki fizyczne według ich wiedzy wpływają niekorzystnie na ich samopoczucie. Należy przy tym zaznaczyć, że chodziło o emisję czynnika, generowanego przez urządzenia codziennego użytku. Pytanie zostało sformułowane jako pytanie zamknięte z opcjami do wyboru. Odpowiedzi, które mógł wybrać ankietowany częściowo odpowiadały takim czynnikom, które rzeczywiście mogą być emitowane przez urządzenia codziennego użytku (promieniowanie świetlne i podczerwone, fale akustyczne, promieniowanie radiowe niskich i wysokich częstotliwości, infradźwięki i ultradźwięki), jak i takie, które nie są emitowane (promieniowanie jonizujące, promieniowanie gamma i rentgenowskie). Ankietowany mógł też wybrać odpowiedź, że nie uważa, żeby tego rodzaju urządzenia wpływały niekorzystnie na samo-poczucie, oraz że nie wie, jakiego rodzaju czynniki mogą to być. Ostatnią możliwością był wybór opcji „Inne” i dodanie do listy swojej propozycji. Wyniki uzyskane w tym pytaniu zestawiono w tabeli 7.

Czynniki oznaczone znakiem „#” wykorzystano przy ocenie stanu wiedzy na temat oddziaływania urządzeń na zdrowie. Czynniki w przypadku których zaobserwowano różnice istotne statystycznie pomiędzy osobami wrażliwymi i niewrażliwymi oznaczono gwiazdką.

Tabela 7. Czynniki fizyczne emitowane przez urządzenia codziennego użytku, które według wiedzy ankietowanych wpływają niekorzystnie na ich samopoczucie.

Warto zwrócić uwagę na to, że większość badanych uważa, że wpływ urządzeń na zdrowie jest realny i nie ma tu większego znaczenia, czy osoba udzielająca odpowiedzi uważa się za nadwrażliwą, czy też nie. Co prawda 1/6 osób EHS(-) uważa, że takiego wpływu nie ma, ale praktycznie wszystkie osoby EHS(+) twierdzą, że według nich taki wpływ jednak istnieje. Nie jest to zaskakujące, gdyż jeżeli ktoś wiąże stan swojego zdrowia z takim oddziaływaniem, to nie może twierdzić inaczej. Niewielka liczba osób (1%), które równocześnie uważają się za wrażliwe i uważają, że nie ma oddziaływania, świadczy o wiarygodności uzyskanych wyników.

Jedna trzecia ogólnej liczby badanych przyznaje się do niewiedzy na temat fizycznej interakcji urządzeń z organizmem ludzkim. Jak należało się spodziewać, w przypadku każdego z wymienionych czynników, odsetek wskazań jest większy w przypadku osób EHS(+). W większości przypadków wystąpiły różnice istotne statystycznie pomiędzy grupami EHS(+) i EHS(-).

Omawiane pytanie pozwoliło podjąć próbę określenia stanu wiedzy społeczeństwa na te-mat oddziaływań pomiędzy różnymi rodzajami fal/promieniowania a organizmem człowieka. Urządzenia codziennego użytku nie powinny emitować żadnego z zaproponowanych do wyboru rodzajów promieniowania jonizującego, czy to uwzględnionego ogólnie jako „Jonizujące”, czy wyszczególnionego, jako „Rentgenowskie” lub  „Gamma”. Nie po-winny też emitować promieniowania UV, które w części swojego zakresu jest jonizujące. Wybór w/w czynników potraktowano jako wskaźnik niewiedzy i obliczono, jaka jest średnia liczba tych odpowiedzi w grupie osób EHS(+) i EHS(-). Wynosiła ona 0,9 ± 1,2 w grupie EHS(+) i 0,7 ± 1,2 w grupie EHS(-). Różnica ta jest istotna statystycznie.

Może to sugerować, że stan wiedzy o fizycznych czynnikach oddziałujących na nasze zdrowie i związanych z działaniem urządzeń codziennego użytku u osób EHS(+) jest niższy niż u EHS(-). Niepokojące jest natomiast to, że 1/4 ogółu uważa, że urządzenia codziennego użytku emitują promieniowanie rentgenowskie, a 1/5, że wytwarzają promieniowanie jonizujące. Sugeruje to raczej niski stan wiedzy społeczeństwa w tych kwestiach. Wobec tego stwierdzenia zaskakująco duża liczba ankietowanych wskazała PEM wysokich częstotliwości i mikrofale, zwłaszcza wśród EHS(+). Może to sugerować, że spore grono jednak wie w jaki sposób komunikują się nowoczesne urządzenia bezprzewodowe, ale wniosek ten wymagałby dalszego badania. Wskazywanie mikrofal może wynikać z faktu, że kuchenki mikrofalowe postrzegane są jako źródło „niezdrowego jedzenia”, a wskazywanie wysokich częstotliwości może być efektem określenia „wysokie”. Coś, co w nazwie ma określenia „duże” lub „wysokie” w odniesieniu do czynników fizycznych postrzegane jest przez większość ludzi równocześnie jako bardziej „niezdrowe” i „niebezpieczne”.

Pytanie analizowane w poprzednim punkcie rzuca już nieco światła na stan wiedzy o oddziaływaniu urządzeń nas otaczających na organizm człowieka. Zadano jednak wprost pytanie, czy ankietowani na podstawie posiadanej wiedzy uważają, że działają one korzystnie, czy niekorzystnie. Istniała również możliwość wyboru opcji „Nie wiem” i „Nie wpływają”. Uzyskane odpowiedzi zestawiono w tabeli 8.

Tabela 8. Ocena wpływu urządzeń na zdrowie.

Wyniki uzyskane w omawianym pytaniu wydają się zgodne z intuicją i potwierdzają przy okazji zadowalającą jakość przeprowadzonych badań. Nieco ponad 90% osób uważających się na nadwrażliwe ocenia oddziaływanie urządzeń elektrycznych, elektronicznych i telekomunikacyjnych za niekorzystne dla zdrowia. Znikomy odsetek takich osób uważa, że nie wpływają one wcale, albo wpływają korzystnie. Nie jest to wynik zaskakujący wobec faktu, że osoby takie określają się jako nadwrażliwe. Ich ocena wynika z ich własnych do-świadczeń bez względu na to, czy u podstaw leżą efekty realnego oddziaływania, czy zjawiska psychosomatyczne. Osoby takie również relatywnie rzadko przyznają się do niewiedzy w tej kwestii. W przypadku osób EHS(-) ponad 1/3 przyznaje się do niewiedzy, ale również nieco ponad 1/3 tej populacji uważa, że takie oddziaływanie jest niekorzystne. Tylko 1/7 osób uważa, że urządzenia wcale nie wpływają na zdrowie. Urządzenia codzien-nego użytku nie powinny nam szkodzić, więc można się zastanawiać, dlaczego tak niewiel-ka liczba ankietowanych uważa, że jednak nie szkodzą. Przyczyny mogą być dwie: we wszystkich ludziach tkwi podświadomy lęk przed czymś, co nie jest naturalne, tylko wy-tworzone przez człowieka (sztuczne) albo pytanie zostało sformułowane zbyt ogólnie. Nie zostały sprecyzowane ani rodzaje urządzeń, ani okoliczności, w których mogą one działać na zdrowie człowieka.

Przeprowadzone badania wydają się prowadzić do ciekawych wniosków, które formułowano w trakcie omawiania poszczególnych zagadnień. Z tego powodu nie będą one tutaj przytoczone, lecz zostaną przedstawione jedynie bardziej ogólne konkluzje.

Jest to pierwsze tego rodzaju badanie przeprowadzone przez Zakład Biofizyki CM UJ, przez co stanowi źródło cennych doświadczeń, które zostaną wykorzystane w przyszłości. Planowane są badania z zaangażowaniem większej grupy ankietowanych. W badaniach takich należy przedsięwziąć działania mające na celu pozyskanie grupy reprezentatywnej (na przykład w celu określenia skali EHS). Powinno to doprowadzić do uzyskania bardziej miarodajnych i wiarygodnych wniosków w odniesieniu do ogółu społeczeństwa, niż otrzymane do tej pory.

Porównując konkluzje płynące z przeprowadzonych badań z doniesieniami literaturowymi można uważać, że istnieją silne przesłanki przemawiające za słusznością większości wniosków płynących z dotychczasowych analiz.

Jednym z wniosków płynących z prezentowanych badań jest informacja o tym, kim jest (statystycznie rzecz ujmując) przeciętna osoba uznająca się za elektrowrażliwą. Jest to kobieta, w starszym wieku, która określa swój stan zdrowia jako nienajlepszy. Wynika to z faktu, że wiek, płeć oraz subiektywna ocena stanu zdrowia w sposób istotny korelują z postrzeganiem się, jako osoba elektrowrażliwa. Powyższa charakterystyka pokrywa się z doniesieniami literaturowymi [15]. Badania nad problemem elektrowrażliwości w przyszłości, np. próby prowokacyjne, czy próby znalezienia obiektywnych sposobów oceny elektrowrażliwości powinny być adresowane do takiej grupy.

Urządzeniem, które powinno się wykorzystać w tego rodzaju badaniach jest telefon komórkowy, ponieważ jego zastosowanie jest stosunkowo wygodne, a ponadto większość osób uznających się za wrażliwe wiąże pogorszenie swojego samopoczucia właśnie z oddziaływaniem telefonu.

Objawy, nad którymi należy się skoncentrować mogą być związane z pogorszeniem ogólnego samopoczucia (zmęczenie, ból głowy, rozdrażnienie). Wpływ PEM na funkcjonowanie osób badanych można więc teoretycznie oceniać w testach, które badają zdolności psychomotoryczne. Wydaje się, że rezultaty takich testów mogą zależeć od objawów najczęściej zgłaszanych przez osoby uznające się za elektrowrażliwe. Kusząca wydaje się również możliwość wykorzystania diagnostycznych metod ilościowych w odniesieniu do parametrów pracy układu krążenia (zmiany ciśnienia, tętna, arytmie), ale objawy takie zdarzają się relatywnie rzadko, więc można się w tym przypadku spodziewać problemów z rekrutacją grup badanych.

Ważnym wnioskiem płynącym z przeprowadzonych badań ankietowych jest konieczność poprawy poziomu wiedzy na temat realnych i potencjalnych zagrożeń dla zdrowia ze strony PEM. Pozwoli to niewątpliwie zredukować obawy związane z wprowadzaniem nowo-czesnych technologii, natomiast w przypadku osób nadal nieprzekonanych do bezpieczeństwa stosowanych rozwiązań, umożliwi im skuteczne ograniczenie ekspozycji na ten czynnik we własnym zakresie.

Ostatni wniosek jest rozwiązaniem co najmniej problemu EHS, ale pod warunkiem, że EHS jest zjawiskiem psychosomatycznym, co nie zostało do końca rozstrzygnięte. Jeśli jednak okazałoby się, że EHS powodowane jest realną ekspozycją na PEM, to jedynym sposobem pomocy osobom dotkniętym tym zespołem będzie obniżenie ekspozycji środowiskowych. To pokazuje jak ważna jest kontynuacja badań nad wpływem PEM na zdrowie człowieka.

1. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych oraz niektórych innych ustaw [Internet]. 2019 [cited 2019 Dec 9]. Available from: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190001815
2. Mortazavi SAR, Tavakkoli-Golpayegani A, Haghani M, Mortazavi SMJ. Looking at the other side of the coin: the search for possible biopositive cognitive effects of the exposure to 900 MHz GSM mobile phone radiofrequency radiation. J Environ Heal Sci Eng. 2014;12:75.
3. Simkó M, Mattsson MO. 5G wireless communication and health effects—A pragmatic review based on available studies regarding 6 to 100 GHz. Int J Environ Res Public Health. 2019;16(18):1–23.
4. Zhang J, Sumich A, Wang GY. Acute effects of radiofrequency electromagnetic field emitted by mobile phone on brain function. Bioelectromagnetics. 2017;38(5):329–38.
5. Rokita E, Tatoń G. Aspekty medyczne i biofizyczne promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości radiowej [Internet]. 2016 [cited 2019 Apr 21]. Available from: https://www.gov.pl/documents/31305/198769/zal.3.-aspekty_medyczne_i_biofizyczne_promieniowania_elektromagnetycznego_o_czestotliwosci_radiowej.pdf
6. Rokita E, Tatoń G. Aktualizacja Raportu „Aspekty medyczne i biofizyczne promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości radiowej” [Internet]. 2018. Available from: https://pem.itl.waw.pl/raporty/aktualizacja-raportu-aspekty-medyczne-i-biofizyczne-promieniowania-elektromagnetycznego-o-częstotliwości-radiowej/
7. Lamża Ł, editor. Pole elektromagnetyczne a człowiek. O fizyce, biologii, medycynie, normach i sieci 5G. Warszawa; 2019. 131 p.
8. Kaszuba-Zwoińska J, Ćwiklińska M, Balwierz W, Chorobik P, Nowak B, Wójcik-Piotrowicz K, et al. Changes in cell death of peripheral blood lymphocytes isolated from children with acute lymphoblastic leukemia upon stimulation with 7 Hz, 30 mT pulsed electromagnetic field. Cell Mol Biol Lett. 2015;20(1):130–42.
9. Wójcik-Piotrowicz K, Kaszuba-Zwoińska J, Rokita E, Thor P. Cell viability modulation through changes of Ca2+-dependent signalling pathways. Prog Biophys Mol Biol. Elsevier Ltd; 2016 May 1;121(1):45–53.
10. Kaszuba-Zwoinska J, Wojcik K, Bereta M, Ziomber A, Pierzchalski P, Rokita E, et al. Pulsating electromagnetic field stimulation prevents cell death of puromycin treated U937 cell line. J Physiol Pharmacol. 2010;61(2):201–5.
11. Wojcik-Piotrowicz K, Kaszuba-Zwoinska J, Rokita E, Nowak B, Thor P. Changes in U937 cell viability induced by stress factors - possible role of calmodulin. J Physiol Pharmacol. 2017;68(4):629–36.
12. Gałdzińska-Calik B, Wójcik-Piotrowicz K, Thor PJ. Electromagnetic field induced biological effects in humans Efekty biologiczne indukowane oddziaływaniem pola elekromagnetycznego na ludzi. Przegl Lek. 2015;72(11):636–41.
13. Tatoń G, Kuterba P, Lisowski B, Rok T, Rokita E. Nadwrażliwość elektromagnetyczna w Polsce-badania ankietowe. Przegląd Elektrotechniczny. 2109;12:224–8.
14. Carpenter DO. The microwave syndrome or electro-hypersensitivity: Historical background. Rev Environ Health. 2015;30(4):217–22.
15. Gruber MJ, Palmquist E, Nordin S. Characteristics of perceived electromagnetic hypersensitivity in the general population. Scand J Psychol. 2018;59(4):422–7.
16. Slottje P, van Moorselaar I, van Strien R, Vermeulen R, Kromhout H, Huss A. Electromagnetic hypersensitivity (EHS) in occupational and primary health care: A nation-wide survey among general practitioners, occupational physicians and hygienists in the Netherlands. Int J Hyg Environ Health. Elsevier GmbH.; 2017;220(2):395–400.
17. Bogers RP, van Gils A, Clahsen SCS, Vercruijsse W, van Kamp I, Baliatsas C, et al. Individual variation in temporal relationships between exposure to radiofrequency electromagnetic fields and non-specific physical symptoms: A new approach in studying ‘electrosensitivity.’ Environ Int. 2018;121(May):297–307.
18. Schmiedchen K, Driessen S, Oftedal G. Methodological limitations in experimental studies on symptom development in individuals with idiopathic environmental intolerance attributed to electromagnetic fields (IEI-EMF)- A systematic review. Environ Heal A Glob Access Sci Source. Environmental Health; 2019;18(1):1–24.
19. WHO. WHO | Electromagnetic fields and public health: Electromagnetic hypersensitivity [Internet]. 2005 [cited 2019 Dec 10]. Available from: https://www.who.int/peh-emf/publications/facts/fs296/en/
20. Verrender A, Loughran SP, Anderson V, Hillert L, Rubin GJ, Oftedal G, et al. IEI-EMF provocation case studies: A novel approach to testing sensitive individuals. Bioelectromagnetics. 2018;39(2):132–43.
21. Meena JK, Verma A, Kohli C, Ingle GK. Mobile phone use and possible cancer risk: Current perspectives in India. Indian J Occup Environ Med. India: Medknow Publications & Media Pvt Ltd; 2016;20(1):5–9.
22. Eltiti S, Wallace D, Russo R, Fox E. Aggregated data from two double-blind base station provocation studies comparing individuals with idiopathic environmental intolerance with attribution to electromagnetic fields and controls. Bioelectromagnetics. 2015;36(2):96–107.
23. Baliatsas C, Bolte J, Yzermans J, Kelfkens G, Hooiveld M, Lebret E, et al. Actual and perceived exposure to electromagnetic fields and non-specific physical symptoms: an epidemiological study based on self-reported data and electronic medical records. Int J Hyg Environ Health. 2015 May;218(3):331–44.
24. Schoeni A, Roser K, Röösli M. Symptoms and the use of wireless communication devices: A prospective cohort study in Swiss adolescents. Environ Res. Elsevier; 2017;154(September 2016):275–83.
25. van Moorselaar I, Slottje P, Heller P, van Strien R, Kromhout H, Murbach M, et al. Effects of personalised exposure on self-rated electromagnetic hypersensitivity and sensibility – A double-blind randomised controlled trial. Environ Int. Elsevier Ltd; 2017;99:255–62.
26. Verrender A, Loughran SP, Dalecki A, Freudenstein F, Croft RJ. Can explicit suggestions about the harmfulness of EMF exposure exacerbate a nocebo response in healthy controls? Environ Res. Elsevier Inc.; 2018;166(June):409–17.
27. Boehmert C, Verrender A, Pauli M, Wiedemann P. Does precautionary information about electromagnetic fields trigger nocebo responses? An experimental risk communication study. Environ Heal A Glob Access Sci Source. Environmental Health; 2018;17(1):1–15.
28. Klaps A, Ponocny I, Winker R, Kundi M, Auersperg F, Barth A. Mobile phone base stations and well-being - A meta-analysis. Sci Total Environ. Elsevier B.V.; 2016;544:24–30.
29. Huang P-C, Cheng M-T, Guo H-R. Representative survey on idiopathic environmental intolerance attributed to electromagnetic fields in Taiwan and comparison with the international literature. Environ Heal. BioMed Central; 2018 Dec 15;17(1):5.
30. Żuber Z. Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów. Pediatr po dyplomie. 2012;16(2):23–32.
31. Samborski W. Fibromialgia — aktualne zasady rozpoznawania choroby, nowe propozycje dotyczące patogenezy i leczenia. Forum Reumatol. 2015;1(1):5–11.
32. Jalilian H, Eeftens M, Ziaei M, Röösli M. Public exposure to radiofrequency electromagnetic fields in everyday microenvironments: An updated systematic review for Europe. Environ Res. Elsevier Inc.; 2019;176(January):108517.
33. Baliatsas C, van Kamp I, Bolte J, Kelfkens G, van Dijk C, Spreeuwenberg P, et al. Clinically defined non-specific symptoms in the vicinity of mobile phone base stations: A retrospective before-after study. Sci Total Environ. Elsevier B.V.; 2016;565:714–20.
34. Mortazavi SMJ, Rouintan MS, Taeb S, Dehghan N, Ghaffarpanah AA, Sadeghi Z, et al. Human short-term exposure to electromagnetic fields emitted by mobile phones decreases computer-assisted visual reaction time. Acta Neurol Belg. 2012;112(2):171–5.
35. Curcio G. Exposure to Mobile Phone-Emitted Electromagnetic Fields and Human Attention: No Evidence of a Causal Relationship. Front Public Heal. 2018;6.

Autor: Dr hab. Grzegorz Tatoń