5G: sieci telekomunikacyjne nowej generacji

[Wersja PDF]

Makroskopowym efektem, który jest obserwowany eksperymentalnie w wyniku naświetlania układu biologicznego RM-PEM jest wzrost temperatury układu². Dla organizmu człowieka rozkłady pola elektrycznego i energii zabsorbowanej w różnych częściach organizmu, są obliczane z wykorzystaniem metod numerycznych³. W obliczeniach są wykorzystywane realistyczne modele geometrii organizmu, tworzone w oparciu o pomiary z wykorzystaniem różnych technik obrazowania i zaawansowanych technik grafiki komputerowej. W rezultacie otrzymujemy precyzyjny opis geometrii ciała ludzkiego lub określonej jego części przy pomocy wielu milionów voxeli. Zastosowanie zaawansowanych modeli geometrycznych zapewnia bardzo dokładne obliczenie przestrzennej absorpcji energii w ciele człowieka, którego naświetlamy RM-PEM o określonych parametrach. Należy podkreślić, że bezpośrednia weryfikacja obliczeń dla organizmu człowieka jest możliwa tylko w eksperymentach, w których wykorzystujemy fantomy. W badaniach in vivo możliwe są jedynie pomiary z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych⁴.

Wyżej opisane techniki umożliwiają obliczenia rozkładu pola elektrycznego wewnątrz układu biologicznego, co dalej umożliwia wyznaczenie rozkładu współczynnika absorbcji właściwej (SAR – specific absorption rate). Dodatkowo, wykorzystując równanie Pennesa⁵ możemy wyznaczyć rozkład temperatury wewnątrz ciała człowieka. Wartości SAR i przyrostu temperatury są najczęściej wykorzystywanymi parametrami do oceny skutków działania RM-PEM na organizm człowieka, ponieważ są to jedyne efekty działania RM-PEM na układy biologiczne⁶, których występowanie jest bezdyskusyjne i można je precyzyjnie opisać ilościowo. Intensywność efektów termicznych, z reguły wyrażana ilościowo przez SAR jest powszechnie stosowana do określenia wytycznych dla maksymalnych gęstości mocy RM-PEM, z którymi może mieć do czynienia ogół populacji, jak i osoby mające zawodowy kontakt z promieniowaniem elektromagnetycznym^7,8. Warto podkreślić, że Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym (ICNIRP - International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection) regularnie monitoruje pojawiające się wyniki badań dotyczące wpływu RM-PEM na organizm człowieka⁹.

W literaturze tematu postulowane są dwa dodatkowe aspekty działania RM-PEM na organizm człowieka. Pierwszy problem związany jest z występowaniem efektów nietermicznych. Dla przeprowadzenia klasyfikacji efektów, jako termiczne i nietermiczne, konieczne jest ustalenie granicznej wartości wzrostu temperatury ΔT, poniżej której efekt będzie klasyfikowany, jako efekt nietermiczny. Bazując na danych zebranych z różnych metod wywoływania hipertermii oraz na dobowych zmianach temperatury ciała, można przyjąć ΔT = 1 K.

Teoretycznie, lokalne podwyższenie temperatury ciała człowieka o mniej niż 1 K może wywołać wiele skutków w organizmie. Efekty mogą być ograniczone do małych struktur biologicznych (pojedyncza komórka) lub mogą być związane z większą objętością tkanki (mm3 lub większa). Na poziomie pojedynczej komórki najważniejszymi postulowanymi efektami są: możliwość modyfikacji szybkości reakcji biochemicznych oraz zmiany syntezy białek szoku cieplnego (HSP – Heat Shock Protein). Dodatkowo, lokalne podniesienie temperatury ciała powoduje również zmiany wartości wielu parametrów, istotnych z punktu widzenia homeostazy całego organizmu. Lepkość płynów ustrojowych, rozpuszczalność gazów w płynach ustrojowych, ciepło właściwe tkanek, współczynniki dyfuzji, przewodności elektryczne tkanek są funkcjami temperatury. Możliwość istotnego wpływu w/w czynników na funkcjonowanie ustroju człowieka opiera się głównie na teoretycznych rozważaniach lub jest wynikiem eksperymentów laboratoryjnych. Na obecnym poziomie wiedzy jest niemożliwe jednoznaczne określenie, czy dana ekspozycja na RM-PEM będzie powodować znaczące skutki nietermiczne w organizmie człowieka. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, że w sumie niewielkie (< 1 K) lokalne przyrosty temperatury wywołane przez PEM są kompensowane w organizmie przez mechanizmy termoregulacji. Trzeba także uwzględnić fakt, że z biofizycznego punktu widzenia organizm człowieka jest układem produkującym energię. Powstanie dodatkowego, lokalnego źródła ciepła w wyniku działania RM-PEM nie może zaburzyć homeostazy organizmu. Jest oczywiste, że ograniczenia fizyczne wynikłe z relacji energii kwantów RM-PEM do energii wiązania molekuł oraz fluktuacji endogennych potencjałów elektrycznych powodowanych ruchami termicznymi w relacji do wartości pól elektrycznych wywoływanych przez RM-PEM wewnątrz ciała człowieka, są niepodważalne. Powoduje to, że lista możliwych efektów powodowanych ekspozycją na RM-PEM pozostaje niezmienna od wielu lat^10,11. Należy jednak nadmienić, że podejmowane są dyskusyjne próby nowego szacowania istotności różnych efektów, jak na przykład polaryzacji fali elektromagnetycznej¹².

Należy wyraźnie podkreślić, że rozważania dotyczące nietermicznych efektów towarzyszących działaniu PEM na organizm człowieka mają swoje umocowanie w rozważaniach na gruncie biofizyki teoretycznej. Istnieją układy biologiczne, których ewolucja czasowa, opisana układem nieliniowych równań różniczkowych, bardzo silnie zależy od wartości parametrów charakteryzujących układ. Dodatkowo, niewielkie zmiany wartości parametrów (na poziomie 0,001 wartości lub nawet mniejsze) mogą wywołać diametralne zmiany diagramu fazowego układu powodując, na przykład deterministyczny chaos. Ponieważ nie można a priori wykluczyć, że RM-PEM działając na układ biologiczny wywołuje niewielkie perturbacje wartości parametrów (na przykład pól elektrycznych), hipotezy o istnieniu efektów nietermicznych nie można na podstawie rozważań teoretycznych odrzucić, chociaż prawdopodobieństwo wywołania efektu jest znikomo małe. Na przykład można oszacować, że RM-PEM o gęstości mocy 10 mW/m2 powoduje zmiany potencjału błony komórkowej rzędu 10-4 mV¹³ , co dla typowej wartości potencjału błony neuronu około 70 mV, odpowiada zmianie wartości na poziomie 10-4 %.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że parametry charakteryzujące każdy układ biologiczny (temperatura, stężenia substancji, natężenia endogennych pól elektrycznych) nie są stałe w czasie. Odchylenia od wartości średnich (szumy) są zjawiskiem fizjologicznym i nie powodują zaburzenia funkcjonowania układu. Dla wywołania efektów nietermicznych działanie PEM musi powodować zmiany parametrów przekraczających fizjologiczne fluktuacje powodowane przez szumy. Niestety ilościowa charakterystyka widma szumów, jak i wyznaczenie niezbędnego stosunku sygnału do szumu dla zaburzenia stanu fizjologicznego, nie zostało do tej pory przeprowadzone. W rezultacie, dla opisu nietermicznego działania PEM RF na układy biologiczne nie opracowano powszechnie akceptowanej teorii.

Badania dotyczące potencjalnych skutków nietermicznych działania RM-PEM na organizm człowieka koncentrują się obecnie na dwóch typach zagadnień. Pierwszy typ dotyczy potencjalnych skutków medycznych, czyli efektów w skali makro zarówno w perspektywie krótko- jak i długo-czasowej, które mogą być rozpoznawane różnymi metodami diagnostycznymi. Badania te dotyczą wybranych narządów^14,15 lub pewnych aspektów funkcjonowania organizmu¹⁶. Otrzymywane wyniki są niejednoznaczne^17,18, co automatycznie przekłada się na różną ich interpretację. Dla niektórych autorów wyniki dowodzą szkodliwego działania RM-PEM na organizm człowieka, natomiast dla innych wnioski o szkodliwości pola elektromagnetycznego są nadinterpretacją i zagadnienie wymaga dalszych badań. Drugi typ badań stanowią eksperymenty zwierzęce, których wyniki są ekstrapolowane na organizm człowieka¹⁹. Podejście to ma oczywiste ograniczenia szczególnie w przypadku wykorzystywania małych zwierząt laboratoryjnych. Nie zmienia to faktu, że w ostatnich latach zostały opublikowane prace, sugerujące rakotwórcze działanie PEM RF w eksperymentach przeprowadzonych na szczurach i myszach^20,21.

Drugi problem związany z opisem działania RM-PEM oparty jest na założeniu, że efekty termiczne jak i nietermiczne działania RM-PEM występują tylko dla części populacji. Tą część populacji określa się nieprawidłowo mianem osób elektrowrażliwych lub osób wykazujących nadwrażliwość elektromagnetyczną (EHS – Electromagnetic Hyper Sensitivity). Zdaniem autora używanie określeń elektrowrażliwość lub nadwrażliwość elektromagnetyczna automatycznie sugeruje istnienie powiązania przyczynowo-skutkowego pomiędzy niżej omówionymi objawami i PEM. Zależność taka nie została do tej pory jednoznacznie potwierdzona. Dlatego, bazując na obecnym stanie wiedzy, za poprawne powinno się uznać określenie nietolerancja środowiskowa o nieznanej etiologii (IEI - Idiopathic Environmental Intolerance) przypisywana promieniowaniu elektromagnetycznemu (IEI-PEM). Należy podkreślić, że IEI jest także korelowana z innymi czynnikami środowiskowymi jak na przykład zanieczyszczenie powietrza, nadmierny hałas, wadliwe oświetlenie czy ergonomiczne czynniki ryzyka. Niniejsze opracowanie jest poświęcone szczegółowemu omówieniu szerokiej gamy zagadnień związanych z IEI-PEM.

IEI-PEM jest zagadnieniem obecnym w opisie działania PEM na organizm człowieka od kilkudziesięciu lat^22-24. Opisane w literaturze przypadki IEI-PEM opierają się w przytłaczającej większości na wynikach badań ankietowych przeprowadzonych na populacjach o różnej liczebności. W związku z tym, bardziej poprawnym określeniem tej grupy osób jest „osoby samookreślające się jako elektrowrażliwe”. Bazując na danych literaturowych można oszacować, że problem IEI-PEM dotyczy 2-5% populacji [25]. Literatura podaje także opisy pojedynczych przypadków, które są uznawane przez autorów prac za potwierdzenie występowania IEI-PEM^{23, 26-27}. Tego typu dane są bezużyteczne w analizie statystycznej przeprowadzanej dla całej populacji.

Podstawowy problem w ewentualnej diagnostyce IEI-PEM tkwi w braku jednoznacznie określonych objawów klinicznych. Każdy stan chorobowy jest charakteryzowany przez zespół powszechnie akceptowanych objawów, które można określić w badaniach podmiotowych, przedmiotowych, laboratoryjnych czy obrazowych. W przypadku IEI-PEM, różni autorzy opisują wiele różnych objawów, które dodatkowo występują w różnych kombinacjach. W rezultacie jednoznaczne określenie objawów i tym samym wdrożenie jednoznacznej procedury diagnostycznej nie jest możliwe. Dodatkowy problem związany jest z wieloma zagadnieniami metodycznymi, które nie są wystarczająco precyzyjnie podawane w wielu pracach. W pierwszej kolejności należy wymienić problem różnych zakresów częstotliwości PEM. W środowisku występują zarówno stałe w czasie pola elektryczne i magnetyczne jak i pola zmienne o bardzo szerokim zakresie częstotliwości. Za dolną granicę można uznać częstotliwość sieci energetycznej (50/60 Hz), górna granica wypada w zakresie GHz lub nawet THz. Brak informacji o widmie częstotliwościowym PEM, które potencjalnie wywołuje IEI-PEM w połączeniu z możliwością wystąpienia efektów rezonansowych, uniemożliwia porównywanie wyników. Podobna sytuacja zachodzi z określaniem gęstości mocy PEM, które ma wywoływać IEI-PEM. Dane takie nie są w ogóle podawane lub PEM jest charakteryzowane bardzo nieprecyzyjnie, na przykład „osoby mieszkające w odległości mniejszej niż  500 m od stacji bazowej telefonii komórkowej”²⁸. Jest oczywiste, że precyzyjna charakterystyka częstotliwościowo/amplitudowa PEM jest bardzo trudnym problemem szczególnie w badaniach populacyjnych i praktycznie może być wykonana jedynie w warunkach laboratoryjnych (testy prowokacyjne, eksperymenty z wykorzystaniem zwierząt).

Przy ocenie potencjalnych skutków działania PEM konieczne jest także doprecyzowanie nasilenia wywoływanych efektów. Rozważając na przykład wywoływanie przez PEM bólu w różnych częściach ciała, powinno się zastosować jedną z powszechnie stosowanych metod przybliżonego określania stopnia natężenia bólu (słowna, cyfrowa, wzrokowo-analogowa). Trzeba także uwzględnić, że pomiar bólu to nie tylko wysłuchanie skarg pacjenta (problem badań ankietowych) oraz, że na wynik pomiaru zawsze wpływa stan emocjonalny badanego/ankietowanego osobnika. Z drugiej strony, około 30% populacji nie odczuwa bólu nawet po zadziałaniu bodźca. Jest to zjawisko analgezji wywołanej przez stres. Brak możliwości ilościowego określenia relacji między intensywnością bodźca i nasileniem efektu, typowy dla większości publikowanych w tym temacie wyników, uniemożliwia potwierdzenie powiązania przyczynowo skutkowego.

Ostatnim problemem powszechnie pomijanym w badaniach IEI-PEM jest fakt, że nietolerancja środowiskowa może być wywoływana nie tylko przez PEM, lecz także przez inne czynniki występujące w środowisku naturalnym (hałas, oświetlenie, związki chemiczne). Pomijając problem, że połączone działanie kilku czynników na dowolny układ biologiczny może wywoływać dodatkowe efekty (synergia), brak dokładnego określenia wszystkich czynników środowiskowych jest metodycznym błędem.

Wyżej opisane zastrzeżenia powodują, że Światowa Organizacja Zdrowia (WHO - World Health Organization) nie uznaje powiązania przyczynowo-skutkowego niżej wymienionych objawów z działaniem PEM i tym samym RF-PEM na organizm człowieka²⁹. Opinia ta jest zgodna z sugestiami różnych organizacji działających w obszarze szeroko rozumianej ochrony zdrowia³⁰. Główna przyczyna tkwi w fakcie, że różne próby przeprowadzone w warunkach laboratoryjnych nie potwierdziły jednoznacznie istnienia takiej zależności. Sugestie o istnieniu powiązania są wynikiem interpretacji wyników pojedynczych eksperymentów, wykonanych często z zastosowaniem metodyki, która nie spełnia wyżej wymienionych kryteriów lub prac przeglądowych opartych o wybrane prace źródłowe.
 

Podane zastrzeżenia metodyczne nie zmieniają faktu, że publikowane są prace, których autorzy interpretują uzyskane wyniki jak potwierdzenie występowania IEI-PEM³¹. Najczęściej podawanymi objawami IEI-PEM są:

•     bóle lub/i zawroty głowy,
•     szeroko rozumiane problemy ze snem,
•     nasilone zmęczenie,
•     problemy z koncentracją,
•     zaburzenia pamięci,
•     nudności,
•     odczucie ciepła,
•     szum w uszach,
•     bóle w różnych częściach ciała,
•     zaburzenia kardiologiczne.

Potwierdzenie występowania IEI-PEM opiera się na wystąpieniu kilku różnych objawów. Najczęściej podawanymi objawami się problemy ze snem, głównie bezsenność (48-58% przypadków) oraz bóle głowy (41-45% przypadków)²³. Należy podkreślić, że w badaniach ankietowych wymienione objawy są korelowane w większości z używaniem komputerów lub/i telefonów komórkowych (około 50%). Podawane są także próby korelowania objawów ze stacjami bazowymi telefonii komórkowej, liniami energetycznymi, domowymi urządzeniami AGD, klimatyzatorami czy kuchniami indukcyjnymi. Wymienione urządzenia działają w bardzo szerokim zakresie częstotliwości PEM, nie tylko w zakresie RM-PEM. W większości przypadków nie jest definiowana skala czasowa występowania objawów ani też ich intensywność. Dodatkowo, wymienione objawy są praktycznie niemożliwe do obiektywnej oceny z wyjątkiem dysfunkcji kardiologicznych. Występowanie IEI-PEM nie zostało aktualnie powszechnie zaakceptowane, co jest niewątpliwie podstawową przyczyną zainteresowania wielu zespołów badawczych.

Patofizjologiczny mechanizm działania PEM jak i RM-PEM na organizm człowieka w zakresie nietermicznych gęstości mocy nie został do tej pory wyjaśniony. Otwartym jest wręcz problem czy takie oddziaływanie indukuje jakiekolwiek stany patologiczne. Prezentowane wyniki prac eksperymentalnych dotyczą głównie badań wykonanych z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych lub techniki hodowli komórkowych. W badaniach prowadzonych na ludziach dominują prace populacyjne, a badania eksperymentalne, w tym badania prowokacyjne, są prowadzone sporadycznie. Warto podkreślić, że w większości prac uzyskane wyniki interpretowane są, jako potwierdzenie IEI-PEM. Jest to jednak uproszczenie, gdyż dotyczy w istocie potwierdzenia występowania nietermicznych efektów działania PEM. Fakt zachodzenia określonego efektu nie jest równoznaczny z patologicznymi skutkami dla organizmu człowieka, a dodatkowo nie ma żadnego powiązania z występowaniem IEI-PEM u części populacji.

Dodatkowo, w części prac przeglądowych^31-34 przedstawiane są tylko wyniki prac źródłowych potwierdzających wywoływanie przez PEM efektów nietermicznych, a prace niepotwierdzające efektów są pomijane. Sporadycznie można znaleźć w literaturze prace przeglądowe^{14, 35} prezentujące pełny zestaw opublikowanych wyników. Warto także wspomnieć, że część prac źródłowych podaje sprzeczne wyniki mimo zastosowania podobnej metodologii. Jako przykład można podać badania wpływu RM-PEM na układ nerwowy. Eksperymenty wykonano na modelu zwierzęcym (myszy C57BL/6), a stosowane gęstości mocy wywoływały SAR na poziomie 5 W/kg. Stosując PEM o częstotliwości  835 MHz uzyskano wyniki sugerujące negatywny wpływ RM-PEM na mózg. Między innymi stwierdzono zaburzenia intensywności autofagii i apoptozy w hipokampie, obniżenie gęstości pęcherzyków synaptycznych, zaburzenie homeostazy wapnia i uszkodzenie osłonek mielinowych neuronów [36-39]. W innych eksperymentach, stosując RM-PEM o częstotliwościach 1950 MHz, nie stwierdzono w mózgu myszy podwyższenia poziomu stresu oksydacyjnego, uszkodzeń DNA, zwiększonej apoptozy komórek nerwowych, zaburzeń behawioralnych i zaburzeń pamięci, co sugeruje korzystne działanie RM-PEM na mózg myszy^40-42. Podane zestawienie obrazuje niespójność uzyskiwanych wyników w badaniach o zbliżonej tematyce. Trudno przypuszczać, że w mózgu myszy zachodzą zjawiska rezonansowe wywołujące diametralnie odmienne skutki.

Poniżej przedstawiony zostanie przegląd wyników prac źródłowych wykonanych w ostatnich latach, które zdaniem autora są najbardziej wiarygodne. W pierwszej kolejności należy podać badania metabolizmu glukozy w mózgu człowieka⁴³. Wzrost metabolizmu glukozy jest odpowiedzią komórki na zwiększone zapotrzebowanie energetyczne, co z kolei świadczy o pobudzeniu komórki i wzroście jej aktywności. Badania wykonano stosując do oceny metabolizmu glukozy pozytonową tomografię emisyjną i deoksyglukozę znakowaną 18F, jako znacznik. Ekspozycja była realizowana przez 50-cio minutowe używanie telefonu komórkowego. Stwierdzono, że w obszarach mózgu położonych najbliżej źródła RM-PEM (płat skroniowy, kora oczodołowo-czołowa) następuje wzrost metabolizmu glukozy w wyniku ekspozycji (rzędu 7%). Autorzy nie wyjaśniają mechanizmu obserwowanych różnic, podając jedynie fakty eksperymentalne, że wykorzystywanie telefonów komórkowych prowadzi do wzrostu metabolizmu w pewnych obszarach mózgu.

W innych badaniach⁴⁴ oznaczono 12 parametrów w krwi żylnej trzech grup pacjentów o liczebności około 150 osób każda. Pierwszą grupę stanowiły osoby samookreślające się jako elektrowrażliwe, niestety bez dokładnego opisu kryteriów kwalifikacji, drugą grupę osoby wykazujące nadwrażliwość na różne substancje chemiczne. Ostatnią grupę stanowiła grupa kontrolna. Nadrzędnym celem pracy było poszukiwanie markerów elektrowrażliwości, które można oznaczyć w badaniach biochemicznych. Badania oparto na podstawowym założeniu diagnostyki laboratoryjnej, że zaburzenie homeostazy ustroju powoduje zmiany składu płynów ustrojowych. W pracy wykazano różnicę w zawartościach wybranych substancji, między grupą elektrowrażliwą, a grupą kontrolną. Okazało się jednak, że istnieje wysoka korelacja zawartości markerów w krwi osób samookreślających się jako elektrowrażliwe i osób wykazujących nadwrażliwość na różne substancje chemiczne. Ogranicza to użyteczność badanych markerów w ocenie elektrowrażliwości i dowodzi konieczności bardzo uważnej selekcji osób włączonych do grupy elektrowrażliwych. Należy wyraźnie podkreślić, że do tej pory żaden marker IEI-PEM nie został zidentyfikowany, co automatycznie przekłada się na zainteresowanie wielu grup badawczych tym zagadnieniem.

Duża liczba prac poświęcona jest także problemowi stresu oksydacyjnego i/lub nitrozacyjnego. Należy podkreślić, że podstawowym i do tej pory nierozwiązanym problemem jest problem mechanizmu wytwarzania wolnych rodników w wyniku ekspozycji na RM-PEM. Na przykład dla cząsteczki tlenu, wzbudzenie cząsteczki z podstawowego stanu trypletowego do reaktywnego chemicznie stanu singletowego wymaga energii rzędu 1 eV, czyli energii znacznie większej od energii kwantów RM-PEM (rzędu 10-5 eV). Tematyka jest badana zarówno w eksperymentach z wykorzystaniem techniki hodowli komórkowych jak i w eksperymentach na zwierzętach. Uzyskane wyniki są jednak niejednoznaczne. Na przykład, naświetlając RM-PEM o częstotliwości  900 MHz astrocyty stwierdzono podniesienie poziomu reaktywnych form tlenu i fragmentację DNA w komórkach⁴⁵. Z kolei w badaniach na linii komórkowej ludzkiej neuroblastomy SH-SY5YNB, naświetlanej RF-PEM o częstotliwości 2.1 GHz, nie stwierdzono wzrostu apoptotycznej śmierci komórek w wyniku ekspozycji. Podobne niejednoznaczności uzyskuje się w eksperymentach z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych. Warto nadmienić, że stosując podobne techniki eksperymentalne bada się także zmiany poziomu innych substancji w komórkach wywołane ekspozycją na RM-PEM. Podobnie jak w przypadku wolnych rodników uzyskane wyniki, na przykład dla białek, są kontrowersyjne zarówno w aspekcie syntezy jak i zmian struktury⁴⁷.

Osobną grupę badań w skali komórkowej stanowią badania genetyczne. Badania te oparte są na założeniu, że skoro część populacji wykazuje pewną cechę (IEI-PEM), to może być ona odzwierciedlona, podobnie jak to zostało potwierdzone dla niektórych chorób, w genotypie osobnika. Aktualnie nie potwierdzono różnic w genomie osób samookreślających się jako elektrowrażliwe i zdrowych osobników, wykazano jednak występowanie pewnych różnic na różnych etapach biosyntezy białek. Stwierdzono między innymi, że długotrwała ekspozycja na RM-PEM o częstotliwości  900 MHz i bardzo niskim SAR rzędu 0,04 W/kg wywołuje obniżenie poziomu mikro RNA (miRNA)⁴⁸. Podobne efekty zostały zaobserwowane w przypadku zastosowania RM-PEM o częstotliwości w zakresie 0-2400 MHz i wartości SAR rzędu 0,6 W/kg ⁴⁹. Warto także nadmienić, że problem uszkodzeń DNA w wyniku naświetlania RM-PEM nie jest jednoznacznie rozwiązany. Energia kwantów RM-PEM jest zbyt niska do rozerwania nici DNA. Zachodzenie podobnego mechanizmu dla RM-PEM jak dla promieniowania jonizującego nie jest możliwe, co potwierdzają wyniki eksperymentalne ⁵⁰.
 

Prezentowane wyniki badań IEI-PEM pochodzą głównie z eksperymentów populacyjnych (epidemiologicznych) lub są wynikiem ekstrapolacji na organizm człowieka wyników laboratoryjnych testów wykonanych na materiale zwierzęcym. Stosowana metodologia zostanie omówiona w kolejnym rozdziale. Podstawowym problemem badań populacyjnych jest brak możliwości precyzyjnego określenia ekspozycji na RM-PEM, ponieważ organizm człowieka nie posiada receptorów PEM w tym zakresie częstotliwości. Potwierdzają to badania⁵¹, które miały na celu sprawdzenie, czy osoby uważające się za elektrowrażliwe, są w stanie odczuwać działanie pól elektromagnetycznych w kontrolowanych warunkach. Testy wykonywano w warunkach domowych, aby wyeliminować stres związany z pobytem badanych osób w laboratorium. Również warunki ekspozycji dobierano do tych, jakie zdaniem osób badanych wywołują ich dolegliwości. W grupie osób uważających się za elektrowrażliwe nie stwierdzono, aby były one w stanie odróżnić warunki prawdziwej ekspozycji od ekspozycji symulowanej.

W innym eksperymencie⁵² podjęto próbę korelowania rzeczywistych, zmiennych czasowo ekspozycji z objawami. Osoby badane wyposażono w indywidualne eksplozymetry i notesy, w których notowały one odczuwane symptomy. Korelowano maksima ekspozycji i szybkość zmian ekspozycji z objawami obserwowanymi przez osoby badane. Z siedmiu osób badanych tą metodą korelacje pomiędzy ekspozycją i objawami zaobserwowano u czterech, ale u dwóch korelacja była dodatnia, a u dwóch ujemna (wyższej ekspozycji towarzyszyło obniżenie częstotliwości objawów). Nie zaobserwowano żadnej korelacji pomiędzy występowaniem symptomów, a uśrednioną w czasie gęstością mocy, która w tego typu badaniach wykorzystywana jest najczęściej jako miara ekspozycji. Wyżej opisane wyniki dwóch eksperymentów jednoznacznie dowodzą, że organizm człowieka nie jest w stanie rozpoznać ekspozycji na RM-PEM.

Wyżej opisane dwa przykłady występowania objawów IEI-PEM bez działania bodźca można zakwalifikować, z medycznego punktu widzenia, jako przykłady efektu nocebo. Efekt nocebo polega na tym, że sugestia negatywnego oddziaływania czynnika środowiskowego poprzez wpływ na psychikę może wywołać konkretne objawy chorobowe. Efekt nocebo jest jedną z proponowanych hipotez oddziaływania RM-PEM na organizm człowieka. Dodatkową przyczyną wiązania efektu nocebo z oddziaływaniem RM-PEM na człowieka jest fakt, że objawy na jakie skarżą się osoby elektrowrażliwe są niespecyficzne i przez to mogą być wywołane przez wiele różnych czynników środowiskowych⁵³.

Wyniki opublikowanych prac wiążących efekt nocebo z RM-PEM dowodzą, że nie tylko bezpośrednie komunikaty o szkodliwym działaniu PEM, ale nawet zalecenia dotyczące zachowania ostrożności podczas korzystania z urządzeń komunikacji bezprzewodowej, mogą u przeciętnego odbiorcy wzbudzić przekonanie, że korzystanie z tego typu technologii jest niebezpieczne⁵⁴. W rezultacie subiektywna ocena zagrożenia ekspozycją na RM-PEM prowadzi do pojawienia się konkretnych objawów wśród użytkowników tych urządzeń. Należy podkreślić, że wyniki te przeczą istnieniu związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy objawami, a realną ekspozycją na RM-PEM.

W innych badaniach efektu nocebo oprócz RM-PEM uwzględniono zanieczyszczenia powietrza i hałas⁵⁵. Sytuacja, w której osoby badane mogą obserwować czynniki środowiskowe prowadzi do lepszej korelacji pomiędzy ekspozycją postrzeganą i realną. Tak jest w przypadku zanieczyszczenia powietrza i hałasu, a nie ma miejsca w przypadku RM-PEM. Z tego powodu liczba symptomów powodowanych zanieczyszczeniem powietrza i hałasem koreluje z realnym, mierzalnym nasileniem tych czynników. Brak jest natomiast korelacji z realną ekspozycją na RM-PEM. Autorzy zwracają uwagę na potrzebę brania pod uwagę zarówno realnych, jak i postrzeganych ekspozycji w przypadku badań mających na celu określanie wpływu czynników środowiskowych na organizm człowieka. Liczba objawów wiązanych z oddziaływaniem RM-PEM na zdrowie dobrze korelowała z ekspozycją postrzeganą przez uczestników badania, przy słabej korelacji z ekspozycją realną.

Innym potwierdzeniem efektu nocebo są prace, w których wpływ RM-PEM badano w próbach podwójnie ślepych oraz prace, w których uczestnicy byli informowani o obecności ekspozycji na PEM. Próby podwójnie ślepe nie wykazują powiązania pomiędzy ekspozycją, a symptomami, w przeciwieństwie do eksperymentów drugiego typu⁵⁶. Zdaniem autorów dowodzi to, że w oddziaływaniach RM-PEM na organizm człowieka przynajmniej część obserwowanych efektów można wytłumaczyć efektem nocebo. Wyniki wykluczają natomiast realny fizyczny wpływ RM-PEM na uczestników badań.

Osobnym zagadnieniem związanym pośrednio z IEI-PEM jest problem długoterminowych skutków działania RM-PEM, głównie występowania chorób nowotworowych w części populacji. Publikowane wyniki badań epidemiologicznych są sprzeczne. W literaturze publikowane są wyniki zarówno potwierdzające istnienie korelacji ekspozycji na RM-PEM z częstotliwością występowania chorób nowotworowych³⁴ jak i prace, które nie potwierdzają istnienia zależności^57,58. Opublikowane zostały także wyniki eksperymentów wykonanych na materiale zwierzęcym, potwierdzające możliwość indukowania zmian nowotworowych przez RM-PEM^{20, 21}. Wnikliwie analizując wyniki tych prac można mieć wątpliwości, co do istotności prezentowanych wniosków ze względu na zastrzeżenia metodyczne.

Wyżej wyszczególniony zestaw objawów IEI-PEM wyraźnie wskazuje, że postulowane stany patologiczne, z wyjątkiem zaburzeń kardiologicznych, można jedynie diagnozować w badaniu podmiotowym. Powoduje to, że najczęściej dane o występowanie IEI-PEM pochodzą z badań ankietowych. Fakt, że w istocie diagnoza oparta jest na samoocenie osoby badanej, wymaga sprawdzenia stanu zdrowia, zarówno ogólnego jak i psychicznego, oraz przeprowadzenie oceny jakości życia osoby badanej. Badanie ogólne powinno obejmować testy biochemiczne płynów ustrojowych oraz ocenę stanu zdrowia ochotnika w oparciu o badania podmiotowe i fizykalne wykonane przez lekarza ogólnego. Szczególny nacisk należy położyć na ocenę zmian chorobowych w obrębie głowy i szyi (tarczyca, węzły chłonne, skóra). Osobnym zagadnieniem jest sprawdzenie występowania objawów chorób idiopatycznych w badaniu podmiotowym. Dla oceny stanu zdrowia psychicznego i jakości życia należy przeprowadzić badania ankietowe, co jest powszechnie stosowanym w psychologii/psychiatrii podejściem. Możliwe jest także wykorzystanie różnych komputerowych testów psychometrycznych. Testy te pozwalają w ilościowy sposób opisać, na przykład koordynację wzrokowo-ruchową, szybkość reakcji psychomotorycznej czy szybkość i adekwatność reakcji. Niestety opisane wyżej podejście nie jest powszechnie stosowane w przeprowadzanych badaniach populacyjnych.

W psychiatrii/psychologii powszechnie korzysta się z kwestionariuszy do oceny stanu zdrowia psychicznego pacjenta. Osoba badana wypełnia ankietę przygotowaną przez międzynarodowe zespoły specjalistów, pozwalającą w porównywalny sposób ocenić różne aspekty stanu zdrowia pacjenta. Na przykład, kwestionariusz QIDS (Quick Inventory of Depressive Symptomatology) jest stosowany do oceny objawów depresyjnych (zaburzeń snu, nastroju, zaburzeń koncentracji uwagi, zmęczenia, poczucia winy), a kwestionariusz TEMPS (Temperament Evaluation of Memphis, Pisa, Paris and San Diego) pozwala ocenić, między innymi, temperament lękowy związany z odczuwaniem napięcia fizycznego i psychicznego, mogący się przyczynić do wystąpienia objawów somatycznych.

W badaniach IEI-PEM nie stosuje się jednego lub kilku powszechnie przyjętych kwestionariuszy w oparciu, o które można przeprowadzić rozpoznanie diagnostyczne. Próby takie były podejmowane ^{24, 60, 61}, ale proponowane podejście nie znalazło powszechnej akceptacji. W rezultacie prezentowane wyniki badań ankietowych dotyczą różnych kwestionariuszy, które są niekiedy uzupełniane powszechnie akceptowanymi ankietami do oceny, na przykład, jakości życia (WHOQOL-BREF, World Health Organization 1998)²⁶. Ta sytuacja generuje problem możliwości porównywania wyników różnych badań ankietowych IEI-PEM.

Jedynymi, możliwymi do ilościowego opisu objawami IEI-PEM są szeroko rozumiane zaburzenia kardiologiczne. Pomiary mogą dotyczyć różnych aspektów funkcjonowania układu krążenia. Można badać funkcje elektryczną serca lub/i perfuzję krwi w skórze⁶³. Podejmowana są także próby pomiaru funkcji elektrycznej mózgu (elektroencefalografia)¹⁴ jak i pomiary zmian potencjału elektrycznego skóry⁶³. Należy nadmienić, że pomiary te można prosto połączyć z różnego typu testami prowokacyjnymi. Analizując zagadnienia eksperymentalne i problemy związane z interpretacją wyników, pomiar potencjałów elektrycznych serca wydaje się być optymalną techniką diagnostyczną w badaniach IEI-PEM. Pewnym ograniczeniem pomiarów potencjałów elektrycznych serca jest fakt, że zaburzenia kardiologiczne są tylko jednym z wielu objawów IEI-PEM, który nie zawsze jest obserwowany.

Jednoznacznym potwierdzeniem powiązania przyczynowo-skutkowego między bodźcem i efektem jest wykonanie eksperymentu w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. W przypadku potwierdzenia działania RM-PEM na organizm człowieka przekłada się to na wykorzystanie metody testu prowokacyjnego. W rozpatrywanym zakresie częstotliwości (RM) najłatwiej dostępnymi źródłami PEM są telefony komórkowe. Można oczywiście wykorzystać inne źródła RM-PEM (stacje bazowe telefonii komórkowej, routery bezprzewodowe, dedykowane układy antenowe), dla których precyzyjna kontrola ekspozycji czy też dostępność jest znacznie trudniejsza. Poniżej przedstawione zostały podstawy anatomiczne i neurofizjologiczne testów prowokacyjnych mózgu człowieka.

Z biofizycznego punktu widzenia test prowokacyjny z wykorzystaniem telefonu komórkowego, sprowadza się do opisu oddziaływania PEM o częstotliwości z zakresu RM-PEM z głową człowieka. Emitowane przez telefon komórkowy promieniowanie przechodzi kolejno przez różne struktury tkankowe przed dotarciem do mózgu. Są to kolejno: skóra (grubość warstwy około 1,5 mm), tkanka tłuszczowa (1,5 mm), tkanka mięśniowa (2,5 mm), kość czaszki (4,5 mm), opona twarda (1 mm) i płyn mózgowo-rdzeniowy (1 mm). Dla typowej geometrii głowy człowieka można oszacować, że z padającej na powierzchnię skóry gęstości mocy PEM, około 70%, 55% i 30% dotrze do zewnętrznej powierzchni mózgu, odpowiednio dla częstotliwości 900, 2500 i 5000 MHz. Oczywistym staje się wniosek, że testy prowokacyjne z wykorzystaniem telefonu komórkowego powinny być wykonywane przy możliwie najniższej częstotliwości PEM. Warto także podkreślić, że największe gęstości mocy PEM występują na powierzchni skóry głowy.

Porównując budowę anatomiczną ludzkiego mózgu⁶⁴ z rozkładem natężeń pola elektrycznego wywołanym prowokacją opartą na użyciu telefonu komórkowego jest oczywiste, że ewentualne efekty działania RM-PEM powinny być obserwowane przede wszystkim w płatach skroniowych mózgu. W dalszej kolejności, ze względu na anatomiczną lokalizację, można się spodziewać indukowania zmian w hipokampie oraz korze wyspy. Należy podkreślić, że opis działania ludzkiego mózgu, na obecnym poziomie wiedzy, nie jest typowym dla biofizyki opisem przyczynowo-skutkowym. W wielu przypadkach korzystamy z powszechnie akceptowanych hipotez opartych na obserwacjach klinicznych i pracach eksperymentalnych wykonanych na materiale zwierzęcym. Istnieją jednak hipotezy, których interpretacja nie jest jednoznaczna.

Powszechnie przyjmuje się, że płat skroniowy jest między innymi ośrodkiem słuchu. W działaniu płata skroniowego występuje wyraźna lateralizacja lewo-prawo półkulowa. Lewy płat skroniowy, gdzie mieści się ośrodek czuciowy mowy Wernicke’go, odpowiada za rozumienie mowy. Prawy płat skroniowy odpowiada za odbiór wrażeń muzycznych. Mechanizm detekcji wszystkich rodzajów dźwięków jest jednak nieco bardziej skomplikowany. Pierwotna kora słuchowa jest zlokalizowana w środku długości górnego zakrętu skroniowego, w obu płatach skroniowych. Dźwięki odbierane przez dane ucho trafiają najpierw do kontralateralnego płata skroniowego. Należy jednak pamiętać o połączeniu między lewą i prawą półkulą (ciało modzelowate), a także o tym, że część informacji dźwiękowej dociera również do ipsilateralnego płata w stosunku do słuchającego ucha. Reasumując, w testach prowokacyjnych możliwe jest zaobserwowanie różnic prawa/lewa strona przyłożenia telefonu jak i rodzaju odbieranych dźwięków (mowa/muzyka). Test prowokacyjny powinien zostać uzupełniony dwukrotnym badaniem narządu słuchu przed i po teście prowokacyjnym z wykorzystaniem telefonu komórkowego.

Hipokamp odgrywa ważną rolę w przenoszeniu informacji z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej oraz w orientacji przestrzennej. Stwierdzono doświadczalnie, że uszkodzenie hipokampa w znacznym stopniu upośledza u zwierząt zdolności uczenia się. Człowiek i inne ssaki posiadają dwa hipokampy, po jednym na każdą półkulę mózgu. Ponieważ problem lateralizacji w działaniu hipokampa nie jest jednoznacznie wyjaśniony, nie wydaje się celowe przeprowadzanie prowokacji osobno dla lewej i prawej strony mózgu. Powinna natomiast zostać sprawdzona zdolność przenoszenia informacji z pamięci krótko- do pamięci długo-trwałej.

Trzecią strukturą mózgu narażoną na działanie PEM jest kora wyspy. Uważa się, że kora wyspy zarządza współczulną i przywspółczulną częścią autonomicznego układu nerwowego (AUN) oraz, że bierze między innymi udział w odczuwaniu emocji. W działaniu kory wyspy występuje lateralizacja lewo/prawo półkulowa. W uproszczeniu prawa półkula odpowiada za działanie współczulnej części AUN, natomiast lewa półkula za część przywspółczulną. Ponieważ działanie AUN można ocenić w powszechnie stosowanym badaniu klinicznym, połączenie badania fizykalnego z testem prowokacyjnym wydaje się uzasadnione. Dodatkowo test powinien zostać przeprowadzony z uwzględnieniem lateralizacji prawo/lewo półkulowej. Otwartym pozostaje natomiast problem oceny stanu emocjonalnego. Wymaga to przeprowadzenia badań psychologicznych przed i po teście prowokacyjnym. Pewną komplikacją jest czas trwania badania psychologicznego. Badanie po zakończeniu testu ma sens jedynie w przypadku długotrwałych (około 30 min) skutków testu prowokacyjnego.

Uzupełnieniem wyżej opisanych testów jest wykonanie badań psychometrycznych. Stosując proste urządzenie pomiarowe można przeprowadzić testy uwagi i spostrzegawczości, szybkość i adekwatność reakcji, koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozumowania logicznego, antycypacji czasowo-ruchowej czy dojrzałości emocjonalnej. Wymienione odruchy i zachowania są sterowane przez inne części mózgu (grzbietowo-boczna kora przedczołowa, płat ciemieniowy, płat potyliczny, okolica styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego) niż te, które są najbardziej narażone na działanie RM-PEM. Wykonanie badania powinno pozwolić na obiektywną ocenę ogólnej kondycji mózgu badanego osobnika.

Bazując na podanych wyżej argumentach należy wyraźnie wyeksponować, że występowanie IEI-PEM nie zostało do tej pory jednoznacznie potwierdzone. Na funkcjonowanie organizmu człowieka ma wpływ wiele czynników środowiskowych, zaliczenie RM-PEM do tej grupy wymaga jednak dalszych badań.

Ekspozycja organizmu na RM-PEM wywołuje bezdyskusyjne efekty termiczne oraz postulowane efekty nietermiczne, zarówno w skali krótko- jak i długo-czasowej. Należy podkreślić, że ewentualne zachodzenie obu typu efektów w populacji nie jest potwierdzeniem występowania IEI-PEM. IEI-PEM występuje tylko dla niewielkiej części populacji (2-5%).

Powszechnie popełnianym błędem jest traktowanie każdego efektu wywoływanego przez RM-PEM w organizmie człowieka, jako zjawisko patologiczne. Podawane są także pozytywne efekty działania na organizm RM-PEM⁶⁵. Teoretycznie nie można wykluczyć, że wywołane efekty nie powodują istotnych zaburzeń homeostazy ustroju.

Wyżej opisana metodyka badań oparta na powszechnie znanych danych o anatomii i fizjologii mózgu człowieka jest bardzo prosta do eksperymentalnej realizacji w przypadku badania autonomicznego układu nerwowego, który steruje pracą serca. Pomiary elektrokardiologiczne można prosto połączyć z prowokacją wywołaną użyciem telefonu komórkowego.

Badania wpływu RM-PEM na płat skroniowy mózgu wymaga przeprowadzenia testów audiometrycznych, które wykraczają poza rutynowo stosowane w praktyce klinicznej badania. Potencjalnie istnieje możliwość wykonania eksperymentu korzystając z kontralateralnego sposobu pobudzenia przez zastosowanie telefonu komórkowego. Konieczne jest jednak wykonanie serii eksperymentów sprawdzających.

Najprostszą metodą jest niewątpliwie wykonanie badań ankietowych lub/i testów psychometrycznych. Wadą tej metodyki jest czas niezbędny do wykonania badania po zakończeniu prowokacji. Sens tego typu badań wymaga założenia, że ewentualne skutki prowokacji modyfikują funkcjonowanie mózgu przez czas około 30 minut.

Warto także wspomnieć o trzech bardzo istotnych czynnikach przy prowadzeniu badań IEI-PEM, które niestety są często pomijane. W pierwszej kolejności należy sprawdzić ogólny i psychiczny stan zdrowia osoby badanej. Kolejne zagadnienie polega na precyzyjnym określeniu innych czynników środowiskowych, które mogą wpływać na wynik badania. Ostatni problem związany jest z pomiarem pełnego widma PEM w miejscu badania. Należy pamiętać, że wyniki badań wskazują na działanie na organizm człowieka PEM w bardzo szerokim zakresie częstotliwości. Szczególnie istotne jest sprawdzenie widma PEM w zakresie niskich częstotliwości, które pokrywają się z zakresem endogennych potencjałów elektrycznych w organizmie człowieka.
 

1. Barnes FS, Greenebaum B (Eds). Bioengineering and Biophysical Aspects of Electromagnetic Fields. CRC Press, Boca Raton, 2018.
2. Kodera S, Gomez-Tames J, Hirata A. Temperature elevation in the human brain and skin with thermoregulation during exposure to RF energy. Biomed Eng Online. 2018;17:1–17.
3. Lin JC, Gandhi OP. Computational Methods for Predicting Field Intensity. In: Handbook of Biological Effects of Electromagnetic fields. CRC Press, Boca Raton; 1996. p. 337–402.
4. Kodera S, Gomez-Tames J, Hirata A, Masuda H, Arima T, Watanabe S. Multiphysics and thermal response models to improve accuracy of local temperature estimation in rat cortex under microwave exposure. Int J Environ Res Public Health. 2017;14:358.
5. Pennes HH. Analysis of tissue and arterial blood temperatures in the resting human forearm. J Appl Physiol 1848;1:93-122.
6. Sienkiewicz Z, van Rongen E, Croft R, Ziegelberger G, Veyret B. A closer look at the thresholds of thermal damage. Health Phys. 2016;111:300-6.
7. ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Phys. 1998;74:494-521.
8. IEEE Standard for Safety Levels with Respect to Human Exposure to Radio Frequency Electromagnetic Fields, 3 kHz to 300 GHz. IEEE, New York, 2005.
9. ICNIRP Statement on the “Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHz)”. Health Phys. 2009;97:257-8.
10. Sheppard AR, Swicord ML, Balzano Q. Quantitative evaluations of mechanisms of radiofrequency interactions with biological molecules and processes. Health Phys. 2008;95:365–96.
11. Romanenko S, Begley R, Harvey AR, Hool L, Wallace VP. The interaction between electromagnetic fields at megahertz, gigahertz and terahertz frequencies with cells, tissues and organisms: risks and potential. J R Soc Interface. 2017;14:20170585.
12. Panagopoulos DJ, Johansson O, Carlo GL. Polarization: a key difference between man-made and natural electromagnetic fields, in regard to biological activity. Sci Rep. 2015;5:14914.
13. Adair RK. Biophysical limits on athermal effects of RF and microwave radiation. Bioelectromagnetics. 2003;24:39-48.
14. Zhi W-J, Wang L-F, Hu X-J. Recent advances in the effects of microwave radiation on brains. Military Med Res. 2017;4:29,doi:10.1186/s40779-017-0139-0.
15. Keykhosravi A, Neamatshahi M, Mahmoodi R, Navipour E. Radiation Effects of mobile phones and tablets on the skin: a systematic review. Adv Med Hindawi. 2018;doi:10.1155/2018/9242718.
16. Pall ML. Microwave frequency electromagnetic fields (EMFs) produce widespread neuropsychiatric effects including depression. J Chem Neuroanat. 2015;75:43–51.
17. Pall ML. Wi-Fi is an important threat to human health. Environ Res. 2018;164:405–16.
18. Saliev T, Begimbetova D, Masoud AR, Matkarimov B. Biological effects of non-ionizing electromagnetic fields: Two sides of a coin. Prog Biophys Mol Biol. 2018;141:25-36.
19. Bua L, Tibaldi E, Falcioni L, Lauriola M, De Angelis L, Gnudi F, et al. Results of lifespan exposure to continuous and intermittent extremely low frequency electromagnetic fields (ELFEMF) administered alone to Sprague Dawley rats. Environ Res. 2018;164:271–9.
20. Falcioni L, Bua L, Tibaldi E, Lauriola M, De Angelis L, Gnudi F, et al. Report of final results regarding brain and heart tumors in Sprague-Dawley rats exposed from prenatal life until natural death to mobile phone radiofrequency field representative of a 1.8 GHz GSM base station environmental emission. Environ Res. 2018;165:496–503.
21. Wyde M, Cesta M, Blystone C, Elmore S, Foster P, Hooth M, et al. Report of partial findings from the National Toxicology Program Carcinogenesis Studies of Cell Phone Radiofrequency Radiation in Sprague Dawley SD rats (whole body exposure). BioRxiv. 2016;doi:10.1101/055699.
22. Genuis SJ, Lipp CT. Electromagnetic hypersensitivity: Fact or fiction? Sci Total Environ. 2012;414:103–12.
23. Carpenter DO. The microwave syndrome or electro-hypersensitivity: historical background. Rev Environ Health. 2015;30:217–22.
24. Gruber MJ, Palmquist E, Nordin S. Characteristics of perceived electromagnetic hypersensitivity in the general population. Scand J Psychol. 2018;59:422–7.
25. Huang PC, Cheng MT, Gou HR. Representative survey on idiopathic envirenmental intorelance attributed to electromagnetic fields in Taina and comparison with the international literature. Environ Health. 2018;17:5,doi:10.1186/s12940-018-0351-8.
26. Verrender A, Loughran SP, Anderson V, Hillert L, Rubin GJ, Oftedal G, Croft RJ. IEI-EMF provocation case studies: A novel approach to testing sensitive individuals. Bioelectromagnetics. 2018;39:132–43.
27. Hedendahl L, Carlberg M, Hardell L. Electromagnetic hypersensitivity – an incresing challenge to the medical profession. Rev Environ Health. 2016;30:209-15.
28. Khurana VG, Hardell L, Everaert J, Bortkiewicz A, Carlberg M, Ahonen M. Epidemological evidence for a health risk from mobile phone base stations. Int J Occup Environ Health. 2010;16:263-7.
29. World Health Organization Fact Sheet No. 193: Electromagnetic Fields and Public Health: Mobile Phones. 2014;http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs193/en/index.html.
30. SCENIHR (Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks). Potential Health Effects of Exposure to Electromagnetic Fields. 2015.
31. Belyaev I, Dean A, Eger H, Hubmann G, Jandrisovits R, Kern M, et al. EUROPAEM EMF Guideline 2016 for the prevention, diagnosis and treatment of EMF-related health problems and illnesses. Rev Environ Health. 2016;31:363–97.
32. Pall ML. Microwave frequency electromagnetic fields (EMFs) produce widespread neuropsychiatric effects including depression. J Chem Neuroanat. 2015;75:43–51.
33. Pall ML. Wi-Fi is an important threat to human health. Environ Res. 2018;164:405–16. [34] Miller AB, Sears ME, Morgan LL, Davis DL, Hardell L, Oremus M, Soskolne CL. Risk of Health and well-being from radio-frequency radiation emitted by cell phones and other wireless devices. Front Public Health. 2019;7:223, doi:10.3389/pubh.2019.00223.
34. Rubin GJ, Hillert L, Nieto-Hernandez R, Rongen E, Oftedal G. Do people with idiopathic environmental intorelace attributed to electromagnetic fields display physiologiacal effects when exposed to electromagnetic fields? A systematic review of provocation studies. Bioelectromagnetics 2011;32:593-609.
35. Kim JH, Yu DH, Kim HJ, Huh YH, Cho SW, Lee JK, et al. Exposure to 835 MHz radiofrequency electromagnetic field induces autophagy in hippocampus but not in brain stem of mice. Toxicol Ind Health. 2018;34:23–35.
36. Kim JH, Kim HJ, Yu DH, Kweon HS, Huh YH, Kim HR. Changes in numbers and size of synaptic vesicles of cortical neurons induced by exposure to 835 MHz radiofrequency-electromagnetic field. PLoS One. 2017;12:1–12.
37. Kim JH, Sohn UD, Kim HG, Kim HR. Exposure to 835 MHz RF-EMF decreases the expression of calcium channels, inhibits apoptosis, but induces autophagy in the mouse hippocampus. Korean J Physiol Pharmacol. 2018;22:277–89.
38. Kim JH, Yu DH, Huh YH, Lee EH, Kim HG, Kim HR. Long-term exposure to 835 MHz RF-EMF induces hyperactivity, autophagy and demyelination in the cortical neurons of mice. Sci Rep. 2017;7:1–12.
39. Jeong YJ, Son Y, Han NK, Choi H Do, Pack JK, Kim N, et al. Impact of long-term RF-EMF on oxidative stress and neuroinflammation in aging brains of C57BL/6 mice. Int J Mol Sci. 2018;19(7).
40. Son Y, Jeong YJ, Kwon JH, Choi H Do, Pack JK, Kim N, et al. 1950 MHz radiofrequency electromagnetic fields do not aggravate memory deficits in 5xFAD mice. Bioelectromagnetics. 2016;37:391–9.
41. Son Y, Kim JS, Jeong YJ, Jeong YK, Kwon JH, Choi H Do, et al. Long-term RF exposure on behavior and cerebral glucose metabolism in 5xFAD mice. Neurosci Lett. 2018;666:64–9.
42. Volkov ND, Tomasi D, Wang GJ, Vaska P, Fowler JS, Telang F, Alexoff D, Logan J, Wong C. Effects of cell phone radiofrequency signal exposure on brain glucose metabolism. JAMA, 2011;305:808-13.
43. De Luca C, Thai JCS, Raskovic D, Cesareo E, Caccamo D, Trukhanov A, Korkina L. Metabolic and genetic screening of electromagnetic hypersensitivity subjects as a feasible tool for diagnostic and intervention. Mediators of Inflammation. 2014;924184, doi:10.1155/2014/924184.
44. Mack A, Georg T, Kreis P, Eickholt BJ. Defective actin dynamics in dendritic spines cause on consequence of age-induced cognitive decline. Biol Chem. 2016;397:223-9.
45. Kayhan H, Esmekaya MA, Sagdam AS, Tuysuz MZ, Canseven AG, Yagci AM, Seyhan N. Does MW radiation affect gene expression, apoptonic level and cell cycle progression of human sh-sy5y neuroblastoma cells? Cell Biochem Biophys. 2016;74:99-107.
46. Dasdag S, Akdag MZ, Kizil G, Kizil M, Cakir DU, Yokus B. Effect of 900 MHz radio frequency radiation on beta amyloid protein, protein carbonyl and malondialdehyde in the brain. Electromagn Biol Med. 2012;31:67-74.
47. Dasdag S, Akdag MZ, Erdal N, Ay OL, Ay ME, Yilmaz SG, Tasdelen B, Yegin K. Long term and excessive use of 900 MHz radiofrequency radiation alter microRNA expression in brain. Int J Radiat Biol. 2015;91:306-11.
48. Megha K, Deshmukh PS, Banerjee BD, Tripathi AK, Ahmed R, Abegaonkar MP. Low intensity microwave radiotion induced oxidative stress, inflammatory response and DNA damage in rat brain. Neurobiology. 2015;51:158-65.
49. Qutob S, Chauhan V, Bellier P, Yauk C, Douglas G, Berndt l, .Microarray gene expression profiling of a human glioblastoma cell line exposed in vitro to a 1.9 GHz pulse-modulated radiofrequency field. Radiat Res. 2006;165:636:44.
50. van Moorselaar I, Slottje P, Heller P, van Strien R, Kromhout H, Murbach M. Effects of personalised exposure on self-rated electromagnetic hypersensitivity and sensibility – A double-blind randomised controlled trial. Environ Int. 2017;99:255–62.
51. Bogers RP, van Gils A, Clahsen SCS, Vercruijsse W, van Kamp I, Baliatsas C. Individual variation in temporal relationships between exposure to radiofrequency electromagnetic fields and non-specific physical symptoms: A new approach in studying electrosensitivity. Environ Int. 2018;121:297–307.
52. Editorial. Is electromagnetic hypersensitivity entirely ascribable to nocebo effects? Joint Bone Spine 2016;83:121-3.
53. Boehmert C, Verrender A, Pauli M, Wiedemann P. Does precautionary information about electromagnetic fields trigger nocebo responses? An experimental risk communication study. Environ Health. 2018;17:1–15.
54. Martens AL, Reedijk M, Smid T, Huss A, Timmermans D, Strak M, et al. Modeled and perceived RF-EMF, noise and air pollution and symptoms in a population cohort. Is perception key in predicting symptoms? Sci Total Environ. Elsevier B.V.; 2018;639:75–83.
55. Klaps A, Ponocny I, Winker R, Kundi M, Auersperg F, Barth A. Mobile phone base stations and well-being - A meta-analysis. Sci Total Environ. 2016;544:24–30.
56. Interphone Study Group. Brain tumor risk in relation to mobile phone use: results of the Interphone international case-control study. Int J Epidemiol. 2010;39:675-94.
57. Hardell L, Carlberg M, Mild KH, Erikson M. Case-control study on the use of mobile and cordless phones and the risk for malignant melanoma in the head and neck region. Pathophysiology. 2011;18:325-33.
58. ICNIRP. ICNIRP note on recent animal carcinogenesis studies. 2018;[Nov 16]:1–8, https://www.icnirp.org/cms/upload/publications/ICNIRPnote2018.pdf
59. Nordin S, Palmquist E, Claeson AS, Stenberg B. The environmental hypersensitivity symptom inventory: metric properties and normative data from population-based study. Arch Pub Health.2013;71:18.
60. Nordin S, Palmquist E, Claeson AS. The environmental symptom-attribution scale:metric propertie and normative data. J Environ Psychol. 2013;36:9-17.
61. Gruber MJ, Palmquist E, Nordin S. Characteristics of perceived electromagnetic hypersensitivity in the general population. Scand J Psychol. 2018;59:422–7.
62. Tuengler A, von Klitzing L. Hypothesis on how to measure electromagnetic hypersensitivity. Electromag Biol Med. 2013;32:281-90.
63. Bochenek A, Reichter M. Anatomia Człowieka, Tom IV. PZWL, Warszawa, 2019.
64. Mortazavi S, Tavakkoli-Golpayegani A, Haghani M, Mostazavi S. Looking at the other side of the of the coin: the search for possible biopositive cognitive effects of the exposureto 900 MHz GSM mobile phone radiofrequency radiation. J Environ Health Sci Eng 2014;12:75.

Autor: Prof. dr hab. Eugeniusz Rokita