Wyniki badań częstotliwości nadwrażliwości elektromagnetycznej w Polsce
17.12.2024
Oszacowanie prawdziwej częstotliwości występowania EHS i poznanie mechanizmów powstawania tego zjawiska są bardzo istotne, gdyż od wyników tych badań zależeć będzie sposób postępowania wobec osób dotkniętych tym zespołem, ale mogą one również wyznaczać kierunki rozwoju technologii telekomunikacyjnych zarówno pod względem technicznym, jak i uregulowań prawnych.
dr hab. Grzegorz Tatoń, prof. UJ
Zakład Biofizyki, Katedra Fizjologii, Wydział Lekarski, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
1. Nadwrażliwość elektromagnetyczna (EHS)
Z pewnością większość czytelników zetknęła się z określeniami „elektrowrażliwość”, „nadwrażliwość na pole elektromagnetyczne”, „nadwrażliwość na promieniowanie elektromagnetyczne”, „nadwrażliwość elektromagnetyczna”, czy temu podobne. Od kilku lat zjawisko opisywane tymi terminami coraz mocniej zadomowia się w świadomości społecznej i często można się z nim zetknąć w Internecie. Najczęściej mamy z nim do czynienia w kontekście oddziaływania na organizmy ludzi fal radiowych z zakresów stosowanych w telekomunikacji bezprzewodowej. Problem pojawia się na przykład w sytuacjach, gdy posadowienie nowych stacji bazowych telefonii komórkowej (SBTK) wywołuje protesty wśród lokalnych społeczności. Nadwrażliwość elektromagnetyczna związana jest jednak nie tylko z niejonizującymi polami elektromagnetycznymi (PEM) – albo inaczej falami elektromagnetycznymi – z zakresów radiowych, ale z całego zakresu częstotliwości, również niskich. Wbrew obiegowej opinii, osoby postrzegające się jako wrażliwe na PEM wiążą swoje objawy zarówno z urządzeniami telekomunikacyjnymi, jak i z oddziaływaniem urządzeń codziennego użytku będących raczej źródłem PEM o częstotliwości 50 Hz.
EHS charakteryzuje się występowaniem szeregu niespecyficznych objawów, które osoby dotknięte tym zespołem przypisują ekspozycji na PEM. Dodajmy, że na PEM o niskim natężeniu. Do najczęściej występujących objawów należą objawy dermatologiczne (zaczerwienienie, mrowienie i pieczenie), neurasteniczne i wegetatywne (ból głowy, zmęczenie, trudności z koncentracją, zawroty głowy, nudności, kołatanie serca i zaburzenia trawienne). Zbiór objawów nie jest częścią żadnego innego rozpoznanego zespołu i w przypadku EHS jest niezwykle bogaty.
Wymienione wyżej określania, takie jak „nadwrażliwość elektromagnetyczna” (EHS), są terminami obowiązującymi w języku potocznym, natomiast wg zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia WHO (ang. World Health Organization) powinno się używać terminu „idiopatyczna nietolerancja środowiskowa przypisywana działaniu pola elektromagnetycznego” IEI-EMF (ang. Idiopathic Environmental Intolerance attributed to ElectroMagnetic Field) [1]. Określenie proponowane przez WHO uwzględnia wszystkie najistotniejsze cechy EHS, tj.: (1) nieznane mechanizmy powstawania, (2) fakt, że nie istnieją obiektywne metody pozwalające na klasyfikację osób dotkniętych tym zjawiskiem poza ich samookreśleniem się jako nadwrażliwe oraz (3) powiązanie z czynnikami środowiskowymi.
Wyjaśnijmy na początek kilka terminów, które często są stosowane w kontekście EHS i których zrozumienie jest niezbędne, aby zrozumieć, czym jest EHS.
Idiopatyczny – powstający spontanicznie, mający niejasne/nieznane przyczyny. W przypadku części schorzeń określanych jako idiopatyczne cześć ich przyczyn może być w pewnym stopniu zrozumiała, ale przeważnie nie można jednoznacznie określić przyczyny stanu chorobowego. W takich przypadkach stosuje się to określenie w odniesieniu do etiologii, czyli przyczyn powstawania zjawiska.
Objawy niespecyficzne – objawy, których nie można przypisać do jednego konkretnego zespołu chorobowego, albo inaczej takie, które można obserwować w wielu jednostkach chorobowych (np. ból głowy, osłabienie, podwyższone ciśnienie, zmęczenie itp.).
Neurasteniczny (Neurastenia) – stan nerwicowy związany z nadmierną pobudliwością prowadzącą do szybkiego męczenia się układu nerwowego.
Wegetatywny – związany z podstawowymi procesami fizjologicznymi przebiegającymi w organizmie.
WHO nie neguje możliwości, że w istocie niektórzy z nas mogą być bardziej wrażliwi na PEM, niż inni i mogą się u nich pojawiać objawy tej wrażliwości, podkreśla jednak, że mechanizmy powodujące EHS nie są znane i że nie jest oczywiste, iż raportowane objawy są rzeczywiście związane z PEM. Mogą być na przykład powodowane innymi czynnikami środowiskowymi, a jedynie przypisywane działaniu PEM.
2. Częstotliwość występowania EHS
Częstotliwość występowania EHS szacowana jest przez WHO na kilka przypadków na milion na podstawie raportów pochodzących z ośrodków medycyny pracy, natomiast szacowania prowadzone przez grupy wsparcia dla osób cierpiących na EHS są znacznie wyższe. Na świecie prowadzi się badania naukowe mające na celu określenie częstotliwości występowania EHS. W większości badań odsetek osób, które można uznać za nadwrażliwe na działanie PEM szacowany jest na poziomie kilku procent, a jeden z najwyższych wyników jaki uzyskano (13,3%) został odnotowany w badaniu przeprowadzonym na Tajwanie w 2007 roku, co ciekawe ponowne badanie przeprowadzone według tej samej metodyki pięć lat później wykazało spadek częstotliwości występowania EHS do poziomu 4,6% [2].
Oszacowanie prawdziwej częstotliwości występowania EHS i poznanie mechanizmów powstawiania tego zjawiska są bardzo istotne, gdyż od wyników tych badań zależeć będzie sposób postepowania wobec osób dotkniętych tym zespołem, ale mogą one również wyznaczać kierunki rozwoju technologii telekomunikacyjnych zarówno pod względem technicznym, jak i uregulowań prawnych. Od ich wyników zależy m.in. czy i w jaki sposób powinny być ustalane dopuszczalne bezpieczne limity emisji PEM przez wszelkiego rodzaju urządzenia w naszym otoczeniu. Być może stwierdzenie to będzie zaskakujące, ale badanie częstotliwości występowania EHS i jej zmian może przyczynić się również do wyjaśnienia mechanizmów powstawania tego zjawiska.
Poza mechanizmem opisanym przez WHO, polegającym na występowaniu objawów spowodowanych innymi czynnikami środowiskowymi, a jedynie przypisywanych działaniu PEM wydaje się, że istnieją dwa potencjalne wytłumaczenia powstawania EHS. Jednym z nich jest istnienie nieznanych zjawisk biofizycznych związanych z oddziaływaniem PEM na organizm, prowadzących do rozwinięcia objawów zgłaszanych przez osoby nadwrażliwe. Drugi opierałby się o mechanizmy psychofizjologiczne. Stres związany z obawą o negatywne działanie PEM na zdrowie może prowadzić do wystąpienia objawów psychosomatycznych i stąd część populacji uważa się za osoby wrażliwe na działanie pola emitowanego przez urządzenia elektrotechniczne [3], [4]. Lęk i obawy pojedynczych jednostek związane z PEM mogą być efektem sytuacji społeczno-politycznej w kraju. Przykładowo zmiany legislacyjne związane z telekomunikacją mogą wiązać się intensywnymi kampaniami medialnymi zarówno zwolenników zmian, jak i ich przeciwników. Tego rodzaju dyskusja społeczna może być z kolei intensyfikowana działaniami dezinformacyjnymi w celu wzmocnienia polaryzacji społeczeństwa. Zjawiska takie obserwowane były w Polsce w ostatnim okresie, a były związane ze zmianami legislacyjnymi dotyczącymi telekomunikacji, a w szczególności zmianami w dopuszczalnym limitach emisji PEM. Wydaje się więc, że w kontekście częstotliwości występowania EHS możemy mówić o mechanizmie psychospołecznym, a nie tylko psychologicznym [5], [6]. Autorzy wspominanej wcześniej pracy dotyczącej badań częstotliwości występowania EHS na Tajwanie [2] nie zaproponowali tego rodzaju wyjaśnienia, ale kto wie, czy za obserwowany spadek częstotliwości występowania EHS w ciągu pięciu lat nie był odpowiedzialny tego rodzaju mechanizm. Jak zobaczymy w dalszej części niniejszego opracowania wyniki prezentowanych tutaj badań mogą sugerować tego rodzaju wyjaśnienie.
3. Badania częstotliwości występowania EHS przeprowadzone w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
Od kilku lat w Zakładzie Biofizyki, Katedry Fizjologii, Wydziału Lekarskiego, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (ZB) prowadzone są badania związane z wpływem PEM na zdrowie ludzi. Realizowane projekty koncentrują się m.in. na nadwrażliwości elektromagnetycznej, a w szczególności na oszacowaniu skali tego zjawiska w naszym kraju.
3.1. Ankieta internetowa z roku 2018
Pierwsze badania ankietowe ukierunkowane na ustalenie częstotliwości występowania EHS w Polsce przeprowadzono w ZB w roku 2018 [7]. Z perspektywy czasu trzeba przyznać, że próba ta, pomimo że miała swoje wady, pozwoliła zebrać doświadczenia istotne i cenne dla przeprowadzenia kolejnych projektów, które dały dużo bardziej wiarygodne wyniki.
Pierwsze badanie było realizowane w formie ogólnie dostępnego formularza na stronie Internetowej. W badaniu wzięło udział łącznie niemal 3000 osób, ale tylko nieco ponad 1000 wypełniło formularz w sposób pozwalający na jego pełną ocenę. Gdyby szacować liczbę osób cierpiących na EHS na podstawie tamtego badania, to odsetek takich osób w naszym społeczeństwie wynosiłby prawie 40%. W stosunku do takich osób w niniejszym opracowaniu będzie stosowane oznaczenie EHS+. Liczba osób EHS+ na poziomie 40% naszego społeczeństwa z pewnością nie odzwierciedlała prawdziwej skali zjawiska, choćby na podstawie porównania uzyskanego wyniku z wynikami podobnych badań przeprowadzanych w innych krajach [2].
Analiza przeprowadzonego badania pozwoliła określić przyczyny ewidentnego przeszacowania liczby osób EHS+. Zidentyfikowano kilka potencjalnych problemów związanych z metodyką przeprowadzonego badania. Po pierwsze ankieta była ogólnie dostępna i udostępniana osobom ankietowanym w sposób bierny, tzn. każdy zainteresowany mógł podjąć się jej wypełnienia, ale nie odczuwał przy tym żadnej dodatkowej motywacji, aby to zrobić i aby zakończyć podjętą próbę. W efekcie kwestionariusz wypełniły prawdopodobnie częściej osoby zainteresowane tematem EHS, czyli np. podejrzewające się o nadwrażliwość i pragnące ją potwierdzić. W przypadku badania przeprowadzonego w Internecie, gdy badany ma poczucie pełnej anonimowości, nie odczuwa również dyskomfortu psychicznego w momencie przerwania próby, w porównaniu do sytuacji, gdy ankietę prowadzi ankieter w sposób aktywny. Była to z pewnością przyczyna niewielkiego odsetka w pełni wypełnionych ankiet w stosunku do całkowitej liczby rozpoczętych prób (1024 wypełnionych w pełni na 2884 podjęte próby, czyli nieco ponad 30%).
Druga przyczyna tak dużej liczby niedokończonych kwestionariuszy leżała w sposobie konstrukcji samej ankiety. Zawierała ona 32 szczegółowe pytania mające na celu określenie charakterystyki badanych pod względem demograficznym (płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania, wiek), ich wrażliwości na PEM, objawów związanych z EHS, źródeł powodujących objawy, narażenia na ekspozycję (np. pytanie o odległość do najbliższej SBTK, czy o częstotliwość korzystania z usług telefonii komórkowej, albo urządzeń elektrotechnicznych), ale też wiedzy respondentów o oddziaływaniu PEM i innych czynników fizycznych na organizm. Starano się również oszacować ogólny stan zdrowia badanych w celu badania jego korelacji z postrzeganiem się jako EHS+. Wypełnienie tak rozbudowanego formularza było czasochłonne i prawdopodobnie powodowało znużenie i zniecierpliwienie respondentów, w efekcie ankietę ukończyły jedynie osoby w sposób szczególny zainteresowane tematem.
Forma badania doprowadziła do sytuacji, w której grupa badana nie była w żaden sposób reprezentatywna dla naszego społeczeństwa i w której z pewnością odsetek osób, które można uznać za EHS+ był wielokrotnie wyższy niż w całym społeczeństwie.
Kolejny bardzo istotny problem zidentyfikowano korzystając z doniesień literaturowych. Wyniki podobnych badań silnie zależą od zastosowanych kryteriów kwalifikacji osób badanych do grupy EHS+, czyli od sposobu w jaki ankietowanym zadaje się pytania związane z ich nadwrażliwością [8]–[10]. Podkreśla się konieczność stosowania bardziej złożonej metodyki identyfikacji osób EHS+ niż proste pytanie w rodzaju, „czy pan/pani czuje się wrażliwy/a na pole elektromagnetyczne” [10]. W omawianym badaniu ankietowym respondenci byli uznawani za osoby nadwrażliwe, gdy odpowiedziały pozytywnie na pytanie: „Czy urządzenia elektryczne / elektroniczne / telekomunikacyjne wpływają niekorzystanie na pani/pana samopoczucie?” oraz wskazały przynajmniej jedno urządzenie wykazujące takie niekorzystne oddziaływanie.
3.2. Badanie CATI z roku 2020
Korzystając z doświadczeń uzyskanych w trakcie pierwszej próby oszacowania skali zjawiska EHS w Polsce zaprojektowano kolejne badanie, które przeprowadzono w roku 2020 na grupie reprezentatywnej dla społeczeństwa polskiego pod względem płci, wieku, miejsca zamieszkania (województwo i wielkość miejscowości) i wykształcenia [11]. Poza oceną częstotliwości występowania EHS w naszym kraju celem tego projektu było określenie wiarygodnych kryteriów klasyfikacji osób badanych jako EHS+. Na podstawie doniesień literaturowych sformułowano kilka różnych pytań pozwalających ocenić, czy respondenci postrzegają się jako osoby EHS+. Posłużyły one później do zdefiniowania kilku kryteriów kwalifikacji ankietowanych do tej grupy (TABELA 1) [11].
| Nr pytania w ankiecie | Pytanie |
|---|---|
| P1e | Odczytam panu(i) różne czynniki, które mogą wpływać na samopoczucie lub zdrowie. Czy na pana(i) samopoczucie lub zdrowie wpływa: …, (e) Pole elektromagnetyczne? |
| P2h | Na które z czynników, które za chwilę odczytam jest pan(i) nadwrażliwy(a) lub reaguje alergicznie? …, (h) pola magnetyczne lub elektryczne, … . |
| P3 | Czy uważa pan(i), że jest pan(i) elektrowrażliwy(a) lub nadwrażliwy(a) na pola elektromagnetyczne? |
| P4a | Czu uważa pan(i), że urządzenia emitujące pole elektromagnetyczne wpływają negatywnie na pana(i): a) samopoczucie? |
| P4b | Czu uważa pan(i), że urządzenia emitujące pole elektromagnetyczne wpływają negatywnie na pana(i): b) zdrowie? |
| P8 | Czy odczuwa pan(i) jakiekolwiek objawy zdrowotne związane z używaniem urządzeń elektrycznych, których pana(i) zdaniem nie odczuwają inni? |
| P10 | Czy odczuwane dolegliwości były na tyle dotkliwe, że wpływały na pana(i) życie codzienne lub z ich powodu konsultował/a się pan(i) z lekarzem? |
Drugą istotną zmianą w stosunku do badania z roku 2018 było zastosowanie metody CATI (ang. Computer Assisted Telephone Interview) tj. wywiadu telefonicznego wspomaganego komputerem, zamiast formularza internetowego. Metoda ta jest aktywną formą prowadzenia wywiadu i pozwala na zapewnienie reprezentatywności grupy badanej. W przeprowadzeniu samej ankiety skorzystano z usług profesjonalnej firmy dysponującej odpowiednim zapleczem technicznym i dostępem do szerokiej bazy danych respondentów. Raport z przeprowadzonych w roku 2020 badań został opublikowany na stronach IŁ-PIB oraz na stronach gov.pl na początku 2021 roku [12].
Wyniki uzyskane w roku 2020 są zdecydowanie bardziej wiarygodne, niż wyniki pierwszego badania z roku 2018. Gdyby do wyników z roku 2020 zastosować analogiczne kryterium, jakie było stosowane dwa lata wcześniej, to częstotliwość występowania EHS byłaby określona na poziomie 17% [11], a nie na poziomie ponad dwa razy wyższym, jak to miało miejsce dwa lata wcześniej. Wynik ten wyraźnie potwierdza, że reprezentatywność grupy badanej i forma prowadzenia wywiadu ma fundamentalne znaczenie dla prawidłowego oszacowania częstotliwości EHS.
Określenie „nadwrażliwość elektromagnetyczna” oznacza, że osoby dotknięte tym zespołem są bardziej wrażliwe, niż ogół społeczeństwa. Obserwacja taka poparta doniesieniami literaturowymi [13] stanowi podstawę do zdefiniowania jednego z kryteriów kwalifikacji ankietowanych do grupy EHS+. Kryterium to zostało uwzględnione w kwestionariuszu w postaci pytania P8. Ankietowany miał odpowiedzieć, czy jego zdaniem odczuwa on objawy związane z działaniem pola w obecności urządzeń elektrycznych, gdy objawów takich nie odczuwają inni. Zastosowanie takiego kryterium ogranicza liczbę EHS+ w społeczeństwie do 4,4%.
Sensowne jest również założenie, że osobę ankietowaną można uznać za EHS+ wtedy, gdy jej objawy są na tyle silne i uciążliwe, że osoba nimi dotknięta poszukuje aktywnie pomocy w ich wyjaśnieniu, zapobieganiu lub leczeniu. Założenie takie realizuje pytanie P10. Zostało ono zastosowane wobec tych ankietowanych, którzy pozytywnie odpowiedzieli na pytanie P8, co ograniczyło liczbę osób uznanych za EHS+ do 1,9%. Wydaje się, że kryterium skonstruowane w oparciu równocześnie o pytanie P8 i P10 najlepiej ocenia liczebność populacji osób EHS+, jeśli potraktować EHS jako istotny problem społeczny i zdrowotny. W niniejszym opracowaniu to kryterium zostanie zastosowane do odróżniania osób EHS+ od reszty populacji.
Z drugiej strony proste i zadawane wprost pytania o samodeklarację nadwrażliwości pozwalają oszacować liczbę osób EHS+ w społeczeństwie na dużo wyższych poziomach. I tak w odpowiedzi na pytanie P4a o wpływ PEM emitowanego przez urządzenia elektryczne na samopoczucie badanych, negatywny wpływ pola zadeklarowało 18,2% ankietowanych. Zadane w ten sam sposób pytanie (P4b), ale o wpływ na zdrowie (a nie samopoczucie) pozwoliłoby oszacować liczbę EHS+ na poziomie 21,9%. Połączenie pytań P4a i P4b w jedno kryterium, czyli takie, które uwzględnia równocześnie osoby deklarujące negatywny wpływ urządzeń emitujących PEM na ich samopoczucie i zdrowie daje w wyniku oszacowanie na poziomie 14,3%.
Ze względu na konieczność optymalizacji procesu ankietowania bardziej skomplikowane i szczegółowe pytania należało zadawać nie do całej populacji ankietowanej, ale do mniej licznej grupy, która została zdefiniowana przy pomocy jednego z kryteriów kwalifikacji do grupy EHS+. I tak pytanie P5 dotyczące urządzeń wiązanych z objawami EHS zadawano tylko tym respondentom, których można było zakwalifikować jako EHS+ na podstawie równoczesnej pozytywnej odpowiedzi na pytania P4a i P4b. Pytanie P9 dotyczące objawów nadwrażliwości kierowano jedynie do osób, które zadeklarowały swoją nadwrażliwość w pytaniu P8. Zabieg taki pozwalał skrócić czas potrzebny na przeprowadzenie wywiadu, a tym samym zwiększał prawdopodobieństwo sukcesu w postaci wywiadu przeprowadzonego do końca.
3.3. Badanie CATI z roku 2022
Istnieją pewne podobieństwa pomiędzy EHS i nietolerancją środowiskową na czynniki chemiczne MCS (ang. Multiple Chemical Sensitivity) [1]. Polegają one na tym, że w obydwu przypadkach mechanizmy oddziaływania nie zostały wyjaśnione, a nadwrażliwość ujawnia się w przypadku bardzo niskich poziomów czynnika środowiskowego wywołującego objawy, które są subiektywne i niespecyficzne, a ich wachlarz jest bardzo szeroki. Istnieje więc możliwość, że osoby wrażliwe bardziej niż ogół społeczeństwa na pewne substancje chemiczne, w tym również obserwowane w zanieczyszczonym powietrzu, są bardziej wrażliwe na działanie PEM [5], [6], [14]. Zostało to częściowo potwierdzone wynikami badania z roku 2020. Osoby, które mogły być uznane za EHS+ w sposób istotny statystycznie częściej deklarowały, że na ich zdrowie i samopoczucie niekorzystny wpływ ma zanieczyszczenie powietrza (pytanie P1b), niż osoby które nie zostały zakwalifikowane do grupy EHS+. Powiązanie tego rodzaju może wynikać z realnych oddziaływań obydwu czynników na organizm, ale może być związane z konstrukcją psychiczną osób nadwrażliwych. Osoby bardziej uwrażliwione na swój stan zdrowia mogą obawiać się różnych czynników środowiskowych mających potencjalnie negatywny wpływ na ich zdrowie i mogą wiązać postrzegane u siebie objawy równocześnie z kilkoma takimi czynnikami.
Logicznym wydaje się również teza mówiąca o tym, że częstotliwość EHS powinna być powiązana z poziomem PEM obserwowanym w środowisku. Czym większy poziom tła PEM, tym więcej wrażliwych na ten czynnik osób powinno być w społeczeństwie pomimo tego, że infrastruktura telekomunikacyjna jest tylko jednym z dwóch istotnych źródeł PEM w środowisku człowieka. Drugim są urządzenia mobilne i inne urządzenia elektryczne w naszym otoczeniu. Powiązanie to powinno być widoczne zarówno w przypadku realnych biofizycznych oddziaływań PEM z organizmami ludzi, jak i w przypadku drugiego mechanizmu, o którym była mowa wcześniej, czyli mechanizmu psychologicznego. Większy poziom PEM w środowisku jest bowiem powiązany z częstszą obserwacją urządzeń telekomunikacyjnych wokół nas, a tym samym może się wiązać większymi obawami.
Przesłanki powyższe były impulsem do przeprowadzenia kolejnego badania ankietowego w roku 2022, które miało na celu sprawdzenie, czy istnieją korelacje pomiędzy parametrami opisującymi zanieczyszczenie powietrza i poziomem tła PEM a częstotliwością EHS [15]. Badanie przeprowadzono według tej samej metodyki, jak badanie z roku 2020 w 12 wytypowanych polskich miastach o różnej wielkości. Były to: Białystok, Kielce, Kraków, Lublin, Łódź, Opole, Poznań, Rzeszów, Tarnów, Wałbrzych, Warszawa i Wrocław. Przy czym Kraków, Łódź, Poznań, Warszawa i Wrocław należą do kategorii miast powyżej 500 tys. mieszkańców, a pozostałe miasta należą do kategorii miast o liczbie mieszkańców pomiędzy 100 tys. a 500 tys. [16]. Grupa badana liczyła 2200 osób, a liczba wywiadów przeprowadzonych w poszczególnych miejscowościach korelowała z liczebnością ich mieszkańców. Grupa była reprezentatywna dla społeczeństwa polskiego pod względem płci, struktury wieku, wykształcenia, ale siłą rzeczy nie mogła być reprezentatywna pod względem miejsca zamieszkania.
Dane o poziomach tła PEM w poszczególnych miejscowościach pozyskano z działającego od 2020 roku systemu SI2PEM opracowanego przez Instytut Łączności – Państwowy Instytut Badawczy [17], natomiast informacje o zanieczyszczeniach powietrza pochodziły z danych publikowanych przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska [18], [19]. Ankiety pozwoliły oszacować częstotliwość występowania EHS w wybranych miastach, a zastosowanie narzędzi statystycznych pozwoliło badać korelacje pomiędzy częstotliwością EHS, a badanymi czynnikami środowiskowymi. Analiza korelacji pomiędzy częstotliwością występowania EHS w wybranych miastach i zanieczyszczeniem powietrza, jak również poziomem tła PEM nie wykazała występowania tego rodzaju zależności, ale w wyniku przeprowadzonej ankiety udało się po raz kolejny zbadać częstotliwość występowania EHS i charakterystykę grupy EHS+. Należy jednak podkreślić, że wnioski te dotyczą mieszkańców miast, a nie całej populacji naszego kraju.
3.4. Badanie CATI z roku 2023
Na przełomie lat 2019/2020 nastąpiły w naszym kraju znaczące zmiany legislacyjne związane z telekomunikacją. Wprowadzono wtedy nowelizację ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych. Ponieważ zbiegło się to z planami wprowadzenia sieci komórkowych piątej generacji (5G), to ustawę tę potocznie, choć nieprawidłowo, nazywano „ustawą 5G”. Jedną z konsekwencji wprowadzenia w życie nowelizacji było rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2019 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku (Dz.U. 2019 poz. 2448). Z dniem 1 stycznia 2020 roku limity ekspozycji na PEM określane jako bezpieczne zostały podniesione do wartości, które stosowane są w większości krajów europejskich. Przykładowo dla PEM o częstotliwości powyżej 2 GHz limit dla składowej elektrycznej wynoszący przed zmianami 7 V/m został podwyższony do 61 V/m, co dla gęstości mocy oznaczało zmianę o dwa rzędy wielkości (z 0,1 W/m2 do 10 W/m2). Zmiany bezpiecznych limitów wywołały obawy, że poziomy tła PEM drastycznie wzrosną i będzie to miało konsekwencje zdrowotne dla całego społeczeństwa, a to z kolei wywołało ożywioną dyskusję społeczną w kontekście wpływu PEM na zdrowie i życie ludzi. Nasilona kampania dezinformacji, obserwowana głównie w Internecie, doprowadziła do głębokiej polaryzacji i licznych konfliktów. To wszystko skutkowało zwiększeniem poziomu lęku przed nowoczesnymi technologiami, a w szczególności przed komunikacją bezprzewodową opartą przecież o zastosowanie PEM. Wspomniano wcześniej, że jednym z mechanizmów leżących potencjalnie u podstaw zjawiska EHS jest mechanizm psychologiczny, w którym obawa przed PEM jest przyczyną objawów. Wzrost lęku może z kolei prowadzić do częstszego postrzegania się przez osoby o określonej konstrukcji psychicznej jako wrażliwe na ten czynnik środowiskowy. Dodajmy, że okres pomiędzy rokiem 2020, a 2023 pokrywał się w znacznej części z pandemią Covid 19, która zmieniła w sposób istotny wiele dziedzin życia codziennego, w tym podejście do kwestii związanych z telekomunikacją bezprzewodową.
Istnieje podejrzenie, że tak istotne czynniki powinny mieć wpływ na liczbę osób wrażliwych na pole elektromagnetyczne. Dlatego w roku 2023 zaplanowano i przeprowadzono kolejne badanie ankietowe. Zastosowano tą samą metodykę, co w badaniach prowadzonych w roku 2020. Ten sam kwestionariusz został ponownie zastosowany w badaniu przeprowadzonym na reprezentatywnej grupie 2000 obywateli Polski w listopadzie 2023. W dalszej części artykułu przyjrzymy się wynikom wszystkich badań kwestionariuszowych przeprowadzonych z zastosowaniem zbliżonej metodyki.
3.5. Charakterystyka przeprowadzonych badań kwestionariuszowych
| Rok badania | 2020 | 2022 | 2023 |
|---|---|---|---|
| Liczebność populacji | 2000 | 2200 | 2000 |
| Reprezentatywność ze względu na płeć | tak | tak | tak |
| Reprezentatywność ze względu na strukturę wieku | tak | tak | tak |
| Reprezentatywność ze względu na strukturę wykształcenia | tak | tak | tak |
| Reprezentatywność ze względu na miejsce zamieszkania | tak | nie | tak |
4. Kwestionariusz
Kwestionariusz ankiety (TABELA 3) składał się każdorazowo z 10 pytań związanych z meritum projektu (oznaczonych P1-P10) czyli określeniem się ankietowanych jako osoby wrażliwe na PEM, charakterystyką źródeł związanych z EHS (P5) i charakterystyką jej objawów (P9). Pytania te poprzedzone były pytaniami dotyczącymi danych demograficznych. W przypadku ankiet z lat 2020 i 2023 ta część składała się z identycznych pięciu pytań (S1-S5), w których określano: płeć (S1), przedział wiekowy, do którego należał respondent (S2), województwo zamieszkania (S3), wielkość miejscowości zamieszkania (S4) i wykształcenie ankietowanego (S5). Pod tym względem wyróżniał się kwestionariusz zastosowany w roku 2022. Zrezygnowano w nim z pytań S3 i S4, gdyż ankiety były adresowane do mieszkańców wybranych miast i uczestnicy badania byli wybierani pod tym kątem. Ankieter zaznaczał jedynie z jakiej miejscowości z listy wytypowanych dwunastu miast pochodzi osoba ankietowana. Wzór ankiety w wersji stosowanej w latach 2020 i 2023 został zaprezentowany w TABELI 3.
W przypadku miejsca zamieszkania uwzględniono województwo i wielkość miejscowości, w której zamieszkują ankietowani. Zastosowano cztery kategorie, jeśli chodzi o wielkość miejscowości zamieszkania: miasto liczące do 20 tys. mieszkańców, miasto liczące od 20 tys. do 100 tys. mieszkańców, miasto od 100 tys. do 500 tys. mieszkańców i miasto o liczbie mieszkańców przekraczającej 500 tys., piątą kategorią były obszary wiejskie. Respondenci zostali przypisani do jednej z pięciu kategorii wiekowych: 18 – 29 lat, 30 – 39 lat, 40 – 49 lat, 50 – 59 lat i powyżej 60 lat. W przypadku wykształcenia brano pod uwagę cztery kategorie, wykształcenie podstawowe, zawodowe, średnie oraz wyższe.
Większość pytań było pytaniami zamkniętymi, ale w dwóch przypadkach dopuszczano możliwość zdefiniowania przez ankietowanego własnych odpowiedzi. Było tak w przypadku pytania o urządzenia elektrotechniczne wywołujące pogorszenie samopoczucia i/lub zdrowia badanych (P5) oraz w przypadku pytania dotyczącego objawów zdrowotnych związanych z ekspozycją na PEM (P9).
Pytanie o to, czy respondent uważa się za osobę nadwrażliwą na PEM zadano na różne sposoby, co pozwoliło zdefiniować różne kryteria kwalifikacji do grupy EHS+ (TABELA 1). Problem ten został już częściowo omówiony wcześniej. W dwóch pytaniach (P1 i P2) kwestię wrażliwości na oddziaływanie PEM połączono z pytaniem o kilka innych czynników, które mogą powodować alergię lub nadwrażliwość. Zabieg taki miał na celu odwrócenie uwagi osoby badanej od zasadniczej kwestii (oddziaływania PEM) w celu uzyskania bardziej spontanicznej i szczerej odpowiedzi na pytanie o PEM. Dało to również potencjalną możliwość korelowania elektrowrażliwości z wrażliwością na innego rodzaju czynniki.
|
S1. Ankieter zaznacza płeć osoby ankietowanej: (Pytanie z jednym wariantem odpowiedzi) |
|
S2. Proszę wskazać, do którego przedziału wiekowego pan(i) należy: (Pytanie z jednym wariantem odpowiedzi) |
|
S3. W jakim województwie pan(i) mieszka (Pytanie z jednym wariantem odpowiedzi) |
|
S4. Jaka jest wielkość miejscowości, w której pan(i) mieszka? |
|
S5. Jakie jest pana(i) wykształcenie: |
|
P1. Odczytam panu(i) różne czynniki, które mogą wpływać na samopoczucie lub zdrowie. Czy na pana(i) samopoczucie lub zdrowie wpływa: |
|
P2. Na które z czynników, które za chwilę odczytam jest pan(i) nadwrażliwy(a) lub reaguje alergicznie: (Odpowiedzi do wyboru) |
|
P3. Czy uważa pan(i), że jest pan(i) elektrowrażliwy(a) lub nadwrażliwy(a) na pola elektromagnetyczne? |
|
P4. Czy uważa pan(i), że urządzenia emitujące pole elektromagnetyczne wpływają negatywnie na pana(i): (Odpowiedzi do wyboru) |
|
P5. Które urządzenia wpływają negatywnie na pana(i) zdrowie lub samopoczucie? |
|
P6. Czy obawia się pan(i) pól elektromagnetycznych pochodzących z sieci telefonii komórkowej, telefonów komórkowych bądź stacjonarnych? 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem / trudno powiedzieć |
|
P7. Odczytam teraz kilka źródeł promieniowania elektromagnetycznego. Proszę powiedzieć, czy gdy będąc w pobliżu któregoś z nich odczuwa pan(i) objawy nadwrażliwości lub alergii? |
|
P8. Czy odczuwa pan(i) jakiekolwiek objawy zdrowotne związane z używaniem urządzeń elektrycznych, których pana(i) zdaniem nie odczuwają inni? 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem / trudno powiedzieć |
|
P9. Jakie objawy występują u pana(i) w związku z taką ekspozycją na źródła promieniowania elektromagnetycznego? |
|
P10. Czy odczuwane dolegliwości były na tyle dotkliwe, że wpływały na pana(i) życie codzienne lub z ich powodu konsultował/a się pan(i) z lekarzem? 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem / trudno powiedzieć |
5. Wyniki badań
5.1. Istotność statystyczna
W dalszej części podamy kilka najciekawszych wyników przeprowadzonych badań. Analizie poddane zostaną wyniki badań z lat 2020, 2022 i 2023. Pomijamy tutaj wyniki najwcześniejszego badania (z roku 2018), gdyż pod wieloma istotnymi względami różniło się ono od pozostałych.
Biorąc pod uwagę, że przeprowadzono kilkukrotne badanie częstotliwości występowania EHS w Polsce narzuca się od razu kilka pytań. Na przykład, czy częstotliwość ta zmieniła się w przeciągu trzech lat pomiędzy rokiem 2020, a 2023. Omówienie wyników badań będzie wymagało więc porównań rezultatów osiąganych w różnych latach, albo wyników dla ankietowanych o różnej charakterystyce. Wyniki te są w istocie wynikami pewnych pomiarów i należy zastosować tutaj metody, które pozwalają stwierdzić, czy pewne zależności są rzeczywiście obserwowane.
Gdy mamy do czynienia z prostymi pomiarami w życiu codziennym zwykle sprawa jest bardzo prosta. W sytuacji, gdy mamy w sklepie meblowym do wyboru dwa stoły, a chcemy mieć dłuższy, to wykonujemy pomiary długości obydwu stołów przy pomocy np. taśmy mierniczej i od razu możemy zdecydować, który jest dłuższy i który należy wybrać. Nawet w sytuacji, gdy pomiary pokażą, że nie ma różnicy w długości, to nie analizujemy już dalej problemu długości i nie wnikamy w metodykę pomiarów i niepewności pomiarowych, tylko bierzemy pod uwagę inne cechy produktu, np. kolor, albo materiał z którego są wykonane.
W przypadku badań statystycznych praktycznie zawsze wykonując badania na populacjach obserwujemy różnice. Sam wybór przedstawicieli badanej populacji do badania jest przypadkowy i ta przypadkowość wpływa na uzyskane wyniki. Wyniki to liczby, które zawsze możemy porównać i najczęściej będą one różne. Jedna będzie większa, a druga mniejsza, ale to nie znaczy, że możemy z całą pewnością stwierdzić, że udowodniona została bezsprzecznie jakaś hipoteza przez samo ich porównanie. Na to, czy dwa wyniki świadczą o występowaniu jakieś zależności, albo czy pokazują rzeczywiście różnice pomiędzy dwoma pomiarami wpływ ma wiele czynników. Mogą to być na przykład ograniczenia zastosowanych narzędzi, naturalne fluktuacje występujące w populacjach, czy liczebność badanych prób.
W przypadku jakikolwiek hipotez dotyczących wyników pomiarów w nauce, stosuje się inne podejście niż w przypadku porównania naszych stołów. Po dokonaniu pomiarów postuluje się prawdziwość jakiejś hipotezy i zakłada się prawdopodobieństwo, z jakim chcemy być jej pewni. Zwykle chcemy, aby nasza pewność była na poziomie 95% lub wyższym. Następnie wybiera się odpowiedni do problemu test statystyczny i określa się, czy z założonym prawdopodobieństwem test ten potwierdza prawdziwość założonej hipotezy, albo czy należy ją odrzucić. Przy czym często ta druga ewentualność formułowana jest nie w ten sposób, że „założoną hipotezę należy odrzucić”, a raczej, że „nie ma podstaw do jej przyjęcia na podstawie wykonanych pomiarów i zastosowanego testu”. Różnica w tych dwóch sformułowaniach jest tylko pozornie subtelna.
W konsekwencji analizując takie dane, jak wyniki uzyskane w badaniach ankietowych nigdy nie bierze się pod uwagę samych wartości bezwzględnych uzyskanych wyników, bo ich nierówność nie musi świadczyć o rzeczywistych różnicach. Dopiero po zastosowaniu odpowiednich narzędzi statystycznych możemy wnioskować, czy taka różnica rzeczywiście występuje. Mówimy wtedy, że różnice są statystycznie istotne.
Wybór testów statystycznych zastosowanych do porównywania wyników zależy od sytuacji, charakteru danych i ich rozkładów statystycznych. Bez wchodzenia w szczegóły zaznaczmy tylko, że w niniejszym opracowaniu najczęściej stosowany był test Z dla dwóch niezależnych proporcji. Testy takie pozwalają ocenić, czy procentowy udział jakieś cechy w dwóch niezależnie badanych populacjach różni się w sposób istotny. W prezentowanych zestawieniach różnice, które można uznać za istotne statystycznie będą oznaczone. Założony poziom istotności to 0,05, co oznacza, że pewność stawianych hipotez jest równa lub wyższa niż 95%.
5.2 Częstotliwość występowania nadwrażliwości na pole elektromagnetyczne
Jak zauważono już wcześniej najbardziej oczywistym pytaniem, jakie się nasuwa w pierwszej kolejności jest pytanie o częstotliwość występowania EHS w naszym kraju i o to, czy zmienia się ona z czasem, a jeśli tak, to w jakim kierunku. Częstotliwość tą będziemy analizować biorąc pod uwagę jedynie najsilniejsze kryteria kwalifikacji ankietowanych do grupy EHS+, które omówiono w rozdziale 3.2. Za osoby nadwrażliwe na PEM uznajemy te osoby, które odpowiadają twierdząco na pytania P8 i P10. Są to osoby, które uważają, że ich objawy w obecności urządzeń emitujących PEM są nietypowe w stosunku do innych ludzi, oraz równocześnie są na tyle silne, że przeszkadzają im w codziennym funkcjonowaniu lub szukały aktywnie pomocy w rozwiązaniu swoich problemów zdrowotnych. Częstotliwości występowania EHS w badanych grupach określone na podstawie kolejnych badań pokazano w pierwszym wierszu Tabeli 4.
| Grupy ankietowanych | 2020 | 2022 | 2023 |
|---|---|---|---|
| Ogół ankietowanych | 1,91 | 1,6 | 1,11 |
| Mieszkańcy miast powyżej 100 tys. ludności | 1,3 | 1,6 | 1,0 |
| Mieszkańcy miast poniżej 100 tys. ludności i obszarów wiejskich | 2,32 | Brak danych | 1,22 |
Różnice istotne statystycznie można zaobserwować tylko pomiędzy rokiem 2020 i 2023. Spadek częstotliwości występowania EHS pomiędzy rokiem 2020 i 2022 nie jest istotny statystycznie, tak samo jak spadek w latach 2022-2023. Obserwację tą można wyjaśnić na dwa sposoby. Pierwsze wyjaśnienie jest takie, że spadek odsetka osób postrzegających się jako EHS+ w społeczeństwie maleje wolno i może być obserwowany dopiero w dłuższej perspektywie czasu. Druga hipoteza mówi, że struktura danych pozyskiwanych w badaniu z roku 2022 jest inna niż w przypadku pozostałych badań i jest to na tyle istotne, że nie można wnioskować o zmianach w całym społeczeństwie na podstawie danych z 2022 roku.
Weryfikacja pierwszej hipotezy wymaga wykonania kolejnych badań np. za rok i sprawdzenia, czy można potwierdzić trend spadku liczby osób EHS+ w czasie. Sprawdzenie drugiej hipotezy wymaga ograniczenia się w przypadku badań z lat 2020 i 2023 do respondentów pochodzących z miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Ogranicza to liczbę ankietowanych do 717 osób w przypadku ankiet z 2020 roku i 610 osób w przypadku badania z 2023 roku. Liczba respondentów, których można uznać za EHS+ w tych dwóch populacjach przy zastosowanym kryterium kwalifikacji wynosi odpowiednio 9 i 6 osób, a stosowane testy statystyczne są wiarygodne przy liczebności większej niż 10. Dane dotyczące osób zamieszkujących miasta o liczbie ludności większej niż 100 tys. mieszkańców zaprezentowano w drugim wierszu TABELI 4.
Porównując pierwszy i drugi wiersz TABELI 4 można zauważyć, że więcej osób EHS+ musi występować w mniejszych ośrodkach miejskich (mniej niż 100 tys. mieszkańców) i na obszarach wiejskich. Po przefiltrowaniu danych za lata 2020 i 2023 określono odsetek EHS+ w małych miastach i na obszarach wiejskich. Dane umieszczono w trzecim wierszu TABELI 4. Wyniki pokazane w tabeli wydają się sugerować, że zmiana częstotliwości postrzegania się jako EHS+ obserwowana w latach 2020-2023 związana jest głównie ze zmianami spowodowanymi podejściem do tego problemu ludności mniejszych ośrodków miejskich i obszarów wiejskich. Być może wysokie nasycenie obszarów dużych miast w technologie teleinformatyczne już na początku analizowanego okresu spowodowało, że ich mieszkańcy rzadziej postrzegają się jako EHS+. Prawdopodobnie zmiany technologiczne w mniejszym stopniu generują ich obawy i przez to liczba osób deklarujących się jako EHS+ jest również mniejsza.
Zmiany w dostępności do nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych z pewnością w ostatnim okresie następowały szybciej i były lepiej widoczne w obszarach poza dużymi ośrodkami miejskimi. Było to efektem m.in. omawianych zmian legislacyjnych. Początkowe obawy skutkujące większą liczbą osób deklarujących się jako EHS+ z czasem traciły na znaczeniu, bo ludność przyzwyczaiła się do tych technologii, a z drugiej strony negatywne skutki zdrowotne, których się obawiano, nie zostały zaobserwowane.
Wyraźny spadek liczby osób uznających się za nadwrażliwe na PEM w ciągu trzech lat widoczny po porównaniu wyników za lata 2020 i 2023 wydaje się wskazywać raczej na psychologiczny mechanizm zjawiska, jakim jest EHS. Liczba źródeł emitujących PEM w naszym otoczeniu wzrasta, a wzrost taki w szczególności obserwowany był w czasie pandemii. Gdyby więc EHS było związane z prawdziwym fizycznym oddziaływaniem PEM na organizmy ludzi, to przy wzrastającym tle PEM w środowisku i rosnącej liczbie źródeł tego pola należałoby się spodziewać raczej wzrostu liczby osób wiążących z nim swoje dolegliwości. Być może jednak konieczność pracy i nauki zdalnej, rosnąca liczba aktywności przenoszonych do świata wirtualnego i rosnąca liczba urządzeń komunikujących się bezprzewodowo pozwoliły społeczeństwu oswoić się z tego rodzaju technologiami, a to przełożyło się na obniżenie lęku przed PEM i w efekcie spowodowało spadek liczby osób EHS+.
5.3. Źródła pola elektromagnetycznego związane z EHS
Kolejnym aspektem związanym z EHS poza częstotliwością tego zjawiska, jest kwestia źródeł PEM, które mogą być powiązane z objawami. Urządzeń takich jest wokół nas bardzo dużo, a ich liczba rośnie wraz z postępem cywilizacyjnym. Kwestię tego, jakie urządzenia społeczeństwo obarcza winą za pogorszenie samopoczucia starano się ustalić przy pomocy dwóch pytań ankietowych. Były to pytania P5 i P7, które zostały sformułowane na podstawie doniesień literaturowych i doświadczeń wynikających z pierwszego badania z roku 2018. W pytaniu P5 zaoferowano respondentom wskazanie jednego z 14-stu urządzeń oddziałujących negatywnie na ich samopoczucie lub zdrowie. Respondent mógł wybrać również opcję „Inne” i opisać ankieterowi urządzenia, które nie znalazły się na liście. Pytanie było kierowane tylko do tych osób, które przynajmniej do pewnego stopnia mogły być uznane za potencjalnie EHS+, czyli do ankietowanych, którzy wcześniej udzielili odpowiedzi pozytywnej w pytaniu P4a lub P4b. Stwierdzały one, że urządzenia emitujące PEM wpływają niekorzystnie na ich samopoczucie lub zdrowie. Osób takich było 25,8%, 25,5% i 21,5% odpowiednio w latach 2020, 2022 i 2023. Wyniki analizy odpowiedzi na pytanie P5 zostały zamieszczone w Tabeli 5.
W obydwu badaniach na pierwszym miejscu listy znajduje się telefon komórkowy, który wskazywany jest przez około 1/3 osób badanych jako urządzenie oddziaływujące negatywnie na samopoczucie lub zdrowie. Wysoką pozycję zajmują również odbiornik telewizyjny i komputer. W dzisiejszych czasach te dwa rodzaje urządzeń wyposażone są w możliwości komunikacji bezprzewodowej, ale każde z nich w mniejszym stopniu może być traktowane jako źródło PEM o częstotliwościach wykorzystywanych w telekomunikacji. Stanowią one w pierwszej kolejności źródła PEM z zakresu niskich częstotliwości. Być może więc w przypadku odbiorników telewizyjnych i komputerów to inne czynniki niż emitowane przez nie PEM decydują o postrzeganiu tych urządzeń, jako wpływających negatywnie na samopoczucie. Może to być np. światło niebieskie, ultrafiolet, jonizacja powietrza, albo informacje pozyskiwane z ich zastosowaniem.
Listy urządzeń wymienianych przez ankietowanych zostały posortowane w Tabeli 5 w kolejności od najczęściej, do najrzadziej wskazywanych dla każdego roku osobno. Pozwoliło to stworzyć rankingi tych urządzeń. W tabeli zostały zaznaczone zmiany istotne statystycznie przy pomocy indeksów, te same indeksy oznaczają pary wyników różniących się w sposób statystycznie istotny. Większość zmian obserwowanych w czasie dla poszczególnych urządzeń nie wykazuje istotności statystycznej. Tak jest na przykład dla telefonów, komórkowych, stacji bazowych telefonii komórkowej i routerów WiFi. Jedynym urządzeniem dla którego zaobserwowano istotny statystycznie i monotoniczny trend czasowy były linie energetyczne wysokiego napięcia.
Ponieważ nie obserwuje się różnic statystycznie istotnych pomiędzy kolejnymi elementami w poszczególnych rankingach za wyjątkiem kilku, to zmiana kolejności urządzeń na listach w poszczególnych latach może wynikać z niepewności pomiarowych, które występują również w takich badaniach, jak badania kwestionariuszowe. Nie ulega natomiast wątpliwości niekwestionowana dominacja telefonów komórkowych, gdyż są one znacznie częściej wskazywane niż urządzenia, które znalazły się na drugiej pozycji i te różnice są istotne statystycznie.
Podkreślmy jeszcze raz fakt, że tylko część urządzeń wskazywanych przez osoby badane stanowią źródła PEM z zakresów wykorzystywanych w telekomunikacji bezprzewodowej, podczas gdy część stanowią źródła fal radiowych z zakresu niskich częstotliwości. Może to wynikać z dwóch przyczyn, w zależności od tego jaki mechanizm oddziaływania zostanie założony. Gdyby przyjąć realne fizyczne oddziaływanie PEM na organizmy, to w konsekwencji w/w obserwacji należałoby stwierdzić, że EHS jest indukowana przez PEM o bardzo zróżnicowanej charakterystyce, od częstotliwości na poziomie 50 Hz, do częstotliwości rzędu kilku miliardów herców. Wydaje się to mało prawdopodobne, gdyż trudno wyobrazić sobie jeden spójny mechanizm oddziaływania na organizmy ludzi czynników o tak odmiennych charakterystykach i sposobie oddziaływania z materią. Bardziej prawdopodobne wydaje się drugie wytłumaczenie, że natura PEM emitowanego przez różne urządzenia jest mało znana i niezrozumiała dla większości respondentów i przez to stanowią one dla osób ankietowanych jedną kategorię, którą można scharakteryzować jednym terminem w rodzaju „źródła promieniowania”. Osoby ankietowane postrzegają wszystkie urządzenia jako potencjalne zagrożenie dla życia i zdrowia bez względu na charakterystykę emitowanego pola, a właściwie nawet bez względu na to, czy one cokolwiek emitują, jak zobaczymy w dalszej części artykułu.
| Urządzenie | 2020 % |
Urządzenie | 2022 % |
Urządzenie | 2023 % |
|||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Tel. Komórkowy1 | 35,7 | 1 | Tel. Komórkowy1 | 35,2 | 1 | Tel. Komórkowy1 | 31,9 |
| 2 | Komputer1, 4 | 17,7 | 2 | Odbiornik TV2, 5 | 13,9 | 2 | Odbiornik TV3, 5, 6 | 20,2 |
| 3 | Odbiornik TV7 | 15,5 | 3 | Komputer4, 8 | 13,2 | 3 | Komputer6 | 14,2 |
| 4 | Mikrofalówka7 | 10,5 | 4 | Mikrofalówka8 | 9,5 | 4 | Mikrofalówka | 10,7 |
| 5 | LEWN9 | 10,1 | 5 | LEWN | 7,4 | 5 | Laptop | 7,4 |
| 6 | Laptop | 7,8 | 6 | Router WiFi | 5,8 | 6 | M/E/W | 7,2 |
| 7 | Router WiFi | 7,6 | 7 | Laptop | 4,6 | 7 | LEWN | 6,3 |
| 8 | SBTK | 5,8 | 8 | M/E/W | 4,5 | 8 | Router WiFi | 6,0 |
| 9 | M/E/W | 4,5 | 9 | SBTK | 4,1 | 9 | SBTK | 5,3 |
| 10 | Tablet | 3,1 | 10 | Tablet | 1,9 | 10 | Kuch. indukcyjna | 1,6 |
| 11 | Kuch. indukcyjna | 1,2 | 11 | Kuch. indukcyjna | 1,5 | 11 | Żarówki LED | 1,6 |
| 12 | Żarówki LED | 1,0 | 12 | Tel. bezprzew. | 0,9 | 12 | Tablet | 1,4 |
| 13 | Tel. bezprzew. | 0,8 | 13 | Żarówki EO | 0,2 | 13 | Tel. bezprzew. | 1,2 |
| 14 | Żarówki EO | 0,4 | 14 | Żarówki LED | 0,2 | 14 | Żarówki EO | 0,5 |
| Inne | 26,4 | Inne | 30,4 | Inne | 27,4 |
Tezę o niskiej wiedzy społeczeństwa na temat PEM i ich potencjalnego oddziaływania na nasze organizmy wydaje się w pełni uzasadniona, gdy przeanalizuje się listę odpowiedzi na otwartą część pytania P5 (TABELA 6). Po wybraniu ostatniej opcji „Inne (jakie?)…” ankietowany mógł podyktować swoje odpowiedzi. Udzielono w ten sposób prawie 340 odpowiedzi, które niekiedy były złożone i zawierały listę kilku urządzeń. Lista zaprezentowana w TABELI 6 została przygotowana w taki sposób, żeby wyeliminować te same urządzenia opisywane przy pomocy różnych terminów. Ostatecznie lista zawiera ok. 220 pozycji. Dodajmy, że część z prezentowanych pozycji nie stanowi w ogóle opisu urządzeń, a wskazuje na niezrozumienie przez respondenta pytania, bo jak traktować inaczej odpowiedzi w rodzaju: „brak”, „aż tak nie wpływa”, „żadne”, „nic”, „nic nie przychodzi na myśl”, czy „nie mam pojęcia”? Część podyktowanych urządzeń, zjawisk, czy procesów nie stanowi źródeł PEM, źródeł jakiegokolwiek promieniowania, czy na nawet fal. Przykładowo, „boję się prądu”, „ciężki sprzęt mechaniczny”, „hałas”, „kominy fabryczne”, „muzyka”, „pilniki”, „zapachy” czy „ogrzewanie”. A już kompletnie nie wiadomo jak potraktować odpowiedzi „Wielki Zderzacz Hadronów”, „fabryka celulozy”, czy „elektrownia”. O ile ktoś z ankietowanych może rzeczywiście mieszkać w pobliżu elektrowni, czy fabryki celulozy, to liczba Polaków, którzy mieli okazję znaleźć się w okolicy Wielkiego Zderzacza Hadronów jest raczej niewielka i mała jest szansa, żeby mieli oni okazję wypowiedzieć się w naszym badaniu. Część przytoczonych odpowiedzi można również zakwalifikować do jednej z kategorii urządzeń, które zostały przedstawione w pytaniu w formie listy do wyboru, a jednak zostały wyszczególnione w części otwartej. Zwróćmy uwagę, że jest to potencjalne źródło błędów w szczegółowej analizie wyników ankiet. Osoba badana mogła przecież wskazać urządzenie z listy, a potem wymienić je jeszcze raz w części otwartej pytania, a mogła też zawrzeć je tylko w części otwartej. Mogło zdarzyć się również tak, że ktoś wybrał jakieś urządzenia z listy, po czym w części otwartej podyktował odpowiedzi w rodzaju „nie wiem”, „żadne”, albo „nic”. Sytuacja taka jest bardzo trudna do rozstrzygnięcia, a wyeliminowanie tego rodzaju błędów wymaga szczegółowej analizy wszystkich ankiet, a jest ich 6200.
W powszechnym odczuciu, kreowanym chyba głównie przez media, społeczeństwo najbardziej obawia się stacji bazowych telefonii komórkowej. W różnej formie tego rodzaju urządzenia pojawiają się również w TABELI 6 (np. anteny na budynkach, anteny operatorów komórkowych, nadajniki GSM, wieże nadajnikowe itp.). Ich budowa i usytuowanie bardzo często budzą kontrowersje i prowadzą do konfliktów społecznych. W początkowych etapach wprowadzania telefonii komórkowej piątej generacji dochodziło nawet do aktów niszczenia infrastruktury telekomunikacyjnej. Tymczasem, część wyników prezentowanych w niniejszym raporcie, jak i wyniki prowadzonych wcześniej badań [7] wskazują, że stacje bazowe telefonii komórkowej zajmują w rankingach urządzeń zagrażających życiu i zdrowiu dalsze pozycje, zwykle daleko za terminalami mobilnymi, komputerami osobistymi, czy odbiornikami telewizyjnymi.
Taki wniosek można wyciągnąć również analizując wyniki odpowiedzi na pytanie P5 (TABELA 5). Pod tym względem mniejsze dysproporcje zostały zaobserwowane po analizie odpowiedzi na pytanie P7, które również było związane ze źródłami PEM. W pytaniu zaoferowano respondentom wybór pomiędzy czterema urządzeniami emitującymi PEM o różnej charakterystyce, które najczęściej pojawiają się w doniesieniach literaturowych. Piątą opcją do wyboru była ogólna kategoria „jakiekolwiek urządzenie elektryczne”, przy czym w przeciwieństwie do pytania P5 ankietowany nie miał możliwości sprecyzowania tych urządzeń. Wyniki analizy odpowiedzi respondentów na pytanie P7 zamieszczono w TABELI 7.
Pytanie P7 było adresowane do wszystkich respondentów w każdym badaniu. Bardzo ważną obserwacją jest to, że w przypadku każdego ze źródeł PEM liczba osób postrzegających je jako źródło dolegliwości spadła znacząco w ciągu trzech lat. W przypadku każdego z urządzeń, które zostały wymienione w tym pytaniu zaobserwowano istotnie statystycznie różnice pomiędzy wynikiem uzyskiwanym w badaniu w roku 2020 i trzy lata później, w roku 2023. Uważny czytelnik z pewnością zauważył, że mniejsze różnice w TABELI 7 są istotne statystycznie, podczas gdy większe dotyczące pytania P5 (TABELA 5) najczęściej takie nie są. Jest to spowodowane różną liczebnością populacji, które udzielały odpowiedzi na pytanie P5 (515 w roku 2020, 582 w roku 2022 i 430 w roku 2023) w stosunku do odpowiednio 2000, 2200 i 2000 odpowiedzi w przypadku pytania P7.
| Urządzenia podyktowane ankieterom w otwartej części pytania P5 |
|---|
| 5G; anteny: 4G, 5G, na budynkach, nadawcze, operatorów komórkowych, przekaźnikowe, radiowe, satelitarne; aparat Rentgenowski; aż tak nie wpływa; badania elektromagnetyczne; bioprądy; Bluetooth; boję się prądu; brak; bramki w hipermarketach; ciężki sprzęt mechaniczny; coś związanego z prądem; czajnik elektryczny; dekoder; drgania; drukarka; elektromagnesy; elektrownia; elektrownie wiatrowe; elektryka; fabryki celulozy; fale elektromagnetyczne; fermy wiatrowe; fotowoltaika; generatory częstotliwości; głośna lodówka; głośna muzyka; głośniki; głośno pracujące urządzenia; głośny sygnał; gniazdka; hałas; heblarka; impulsy elektromagnetyczne; Internet; internet radiowy; kafar; kardiomonitory; kardiowerter; karetka pogotowia; klimatyzacja; kominy fabryczne; komputer; kosiarka do trawy; kosiarki elektryczne; kserokopiarka; lampy na drodze; linie wysokiego napięcia; lodówka; lokomotywy elektryczne; ładowarka; magnesy; magnetronik; magnetrony; masażery; maszty internetowe; maszty telefonii komórkowej; maszyna do szycia; maszyna do wypieków; maszynka do mięsa; maszyny; maszyny budowlane; maszyny ciężkie budowlane; migomat; mikrofalówka; mikser; młot pneumatyczny; młynki; monitory; motocykle; muzyka; nadajniki; nadajniki: 5G, 6G, GSM, radiokomunikacyjne wysokiej mocy, nadajniki radiowe i telewizyjne; nic; nic nie przychodzi na myśl; nie mam pojęcia; nie pamiętam; nie wiem; nie zauważam żadnego wpływu; niebieskie światło; odkurzacz; odstraszasz kun; ogrzewanie; okap kuchenny; ostre migające światło; oświetlenie; panele fotowoltaiczne; piec jałowy; piekarnik; pilniki; piła spalinowa; pola elektryczne; pola magnetyczne; pralka; prąd; prąd i sprawy magnetyczne; procesory; przekaźniki; przekaźniki 5G; przekaźniki radiowe; przewody radiolokacyjne; przewody wysokiego napięcia; przyrządy kosmetyczne; radary; radio; radio Maryja; radionadajniki; radioodbiorniki; radiostacje; radioterapia; reaktor; rezonans magnetyczny; roboty; roboty kuchenne; rozdrabniacz do gałęzi; rozdzielnie elektryczne; rozdzielnie wysokiego napięcia; router; samochód; samochód elektryczny; serwerownia; sieci; sieci: bezprzewodowe, energetyczne, 5G, komórkowe, radarowe; silniki; silniki: spalinowe, samochodowe, dużej mocy, elektromagnetyczne, elektryczne; słuchawki; słuchawki bezprzewodowe; słupy elektryczne; słupy wysokiego napięcia; smog elektromagnetyczny; spaliny samochodowe; spawarka; sprzęt medyczny; stacje: badawcze, nadawcze, pogodowe w nocy, stacje przekaźnikowe na budynkach, transformatorowe; stare samochody; stare urządzenia; suszarka; suszarka do włosów; szafy elektryczne; szkodliwe miejsca pracy; szlifierka; światło niebieskie; telewizja; trak taśmowy do drewna; transformatory; trudno powiedzieć; tuby do liści; udary; urządzenia: emitujące wysokie dźwięki, bezprzewodowe, do fizjoterapii; do rehabilitacji, domowe, drgające, elektromagnetyczne, emitujące fale radiowe, emitujące hałas, emitujące wysokie fale elektromagnetyczne, energetyki zawodowej, które nie działają, które głośno pracują, które się zużywają, produkcyjne, promieniujące energią, przemysłowe, rentgenowskie, udarowe, wytwarzające pole magnetyczne, wywołujące wibracje; wanny galwaniczne; warkot silnika; wentylatory; wiatraki; wiatraki napędowe; wibracje; Wielki Zderzacz Hadronów; wiertarka; wieże: 5G, elektromagnetyczne, nadajnikowe, radiowe, telefoniczne, telekomunikacyjne komórkowe, telewizyjne; większe pola; większość, tylko nigdy nie robiłam badań na ten temat; winda; wszystkie elektryczne urządzenia; wszystkie urządzenia; wysoka częstotliwość elektromagnetyczna; wysokie napięcie; wysokomocowe silniki elektryczne; wzmacniacz sygnału WiFi; zabiegi; zabiegi robione z urządzeń elektromagnetycznych; zamrażarka; zanieczyszczenia powietrza; zapachy; zgrzewarki; żadne. |
| Źródło | 2020 (%) |
Źródło | 2022 (%) |
Źródło | 2023 (%) |
|||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | LEWN | 11,4 | 1 | LEWN | 10,3 | 1 | LEWN | 8,9 |
| 2 | Tel. komórkowy | 8,5 | 2 | Tel. komórkowy1 | 7,4 | 2 | Tel. komórkowy1 | 5,8 |
| 3 | Komputer2 | 7,9 | 3 | Komputer2 | 6,7 | 3 | SBTK4 | 5,5 |
| 4 | SBTK3, 5 | 7,8 | 4 | SBTK3, 4 | 6,0 | 4 | Komputer | 4,7 |
| 5 | Inne urządzenia5 | 6,0 | 5 | Inne urządzenia | 4,9 | 5 | Inne urządzenia | 4,3 |
Porównując wyniki analizy odpowiedzi na pytanie P5 i P7 można zauważyć dwie istotne różnice. Przy ograniczonej liczbie opcji do wyboru i w szerszej populacji: (1) dominują linie energetyczne wysokiego napięcia, a (2) telefony komórkowe są tylko nieznacznie wyżej w rankingu, niż stacje bazowe telefonii komórkowej i wyższość ta nie jest istotna statystycznie. Przekłada się to na wniosek, że w przypadku osób, które można uznać za potencjalnie elektrowrażliwe poziom obaw przed telefonami komórkowymi jest dużo wyższy niż przed stacjami bazowymi telefonii komórkowej (TABELA 5), natomiast populacja ogólna w podobnym stopniu jako zagrożenie postrzega stacje bazowe jak terminale mobilne, czyli telefony (TABELA 7).
Urządzenia, których dotyczyło pytanie P7 ułożone są w tabeli 7 w kolejności od najczęściej wskazywanych, do tych, które wskazywane są najrzadziej w poszczególnych badaniach. Przy czym należy pokreślić, że jakkolwiek występują istotne statystycznie różnice wskazań pomiędzy rokiem 2020, a 2023, to różnice pomiędzy kolejnymi pozycjami rankingów w poszczególnych latach w większości nie są istotne statystycznie. Na uwagę zasługuje pierwsza pozycja każdej listy zajmowana przez linie energetyczne wysokiego napięcia. Ich postrzeganie jako źródło PEM powodujące pogorszenie samopoczucia jest zawsze istotnie wyższe niż w przypadku drugiej pozycji, czyli telefonów komórkowych. Na kolejność pozostałych elementów list mogą mieć wpływ niepewności pomiarowe zastosowanych metod badawczych.
Populacja ogólna jako największe zagrożenie dla zdrowia postrzega linie energetyczne wysokiego napięcia na co wpływ mają z pewnością czynniki psychologiczne. Są one duże i rozległe, w znaczący sposób zmieniają krajobraz i do tego najczęściej niekorzystnie, kojarzą się z niebezpieczeństwem (każdy wie, że prąd o napięciu kilkuset tysięcy woltów jest skrajnie niebezpieczny), a ponadto są źródłem niepokojących dźwięków. Charakterystyczne buczenie, które można usłyszeć niekiedy w okolicach linii wysokiego napięcia jest spowodowane zjawiskiem elektrostrykcji. Przewody wysokiego napięcia na skutek zmian napięcia płynącego w nich prądu (a jest to przecież prąd naprzemienny o częstotliwości 50 Hz) zmieniają swoją objętość w takt zmian kierunku przepływu prądu. Są więc źródłem dźwięków o częstotliwości 50 Hz. Prawdą jest, że napięcie pomiędzy przewodami linii energetycznych, a ziemią są bardzo duże, ale w przypadku PEM o takich częstotliwościach limit pola elektrycznego uznawany za bezpieczny jest na poziomie 10 000 V/m. Przypomnijmy, że dla PEM o częstotliwości większej niż 2 GHz wynosi on 61 V/m. Linie energetyczne wysokiego napięcia nie są więc niebezpieczne dla zdrowia o ile nie zbliżamy się zanadto do przewodów.
Na przykładzie wyników pytań P5 i P7 widać wyraźnie to, na co zwrócono uwagę w przypadku pytań związanych z kryteriami kwalifikacji ankietowanych do grupy EHS+. Wyniki badań kwestionariuszowych zależą znacząco od sposobu formułowania pytań, ich rodzaju (zamknięte, otwarte), od sposobu definiowania grupy badanej i od kontekstu w jakim się je zadaje, czyli np. od tego jaką listę opcji do wyboru zaoferuje się respondentom.
5.4. Objawy nadwrażliwości na pole elektromagnetyczne
Ostatnią kwestią związaną z przeprowadzonymi badaniami jest problem objawów, jakie osoby deklarujące się jako wrażliwe na działanie PEM wiążą z oddziaływaniem pola. Kwestię tę badano przy pomocy pytania P9 kierowanego tylko do osób, które odpowiedziały pozytywnie na pytanie P8, czyli zadeklarowały, że objawy związane z używaniem urządzeń elektrycznych są u nich specyficzne i nie odczuwają ich inni ludzie. Pytanie o objawy EHS było sformułowane jako pytanie z możliwością wielokrotnego wyboru, w którym zaoferowano 32 objawy najczęściej pojawiające się w doniesieniach literaturowych. Dodatkową możliwością była opcja „Inne”, po wyborze której ankietowany mógł opisać objawy nie umieszczone na liście. Wyniki analizy odpowiedzi respondentów na pytanie P9 przedstawiono w tabeli 8.
Nie zaobserwowano istotnie statystycznych zmian w raportowanych objawach związanych z oddziaływaniem pola na osoby badane pomiędzy początkiem i końcem okresu objętego badaniami. Jedynym objawem, którego częstotliwość zmieniła się w sposób istotny statystycznie było „rozdrażnienie”, które było zgłaszane jedynie przez nieco ponad 2% osób w roku 2020, przez prawie 10% w roku 2022 i przez niemal 12% w roku 2023. Rozdrażnienie było drugim najczęściej zgłaszanym objawem w ostatnim badaniu.
We wszystkich badaniach dominującym objawem był ból głowy. Każdorazowo objaw ten był w sposób istotny statystycznie częściej zgłaszany, niż kolejne na liście. Jest również jednym z częściej raportowanych objawów spotykanym w doniesieniach literaturowych w kontekście EHS [20]. Zwróćmy również uwagę, że jest to jeden z objawów zdecydowanie niespecyficznych, gdyż można przypisać większości powszechnych stanów chorobowych i sam w sobie jest jednym z częściej obserwowanych problemów związanych z pogorszeniem się samopoczucia zgłaszanych w życiu codziennym. Nie zaobserwowano istotnej statystycznie zmiany w częstotliwości raportowania bólu głowy, jako efektu oddziaływania PEM, w poszczególnych latach. Prawie dziesięcioprocentowy spadek pomiędzy pierwszym i ostatnim badaniem nie jest istotny statystycznie ze względu małą liczebność grup osób odpowiadających na pytanie P9.
Wyniki związane z objawami EHS obarczone są w największym stopniu ograniczeniom metodycznym i przez to niestety są najmniej wiarygodne. W obydwu badaniach grupy osób, które odpowiadały na pytanie P9 były nieliczne. Było to odpowiednio 88 osób w roku 2020, 104 osoby w roku 2022 i 69 osób w roku 2023. W tej sytuacji pojedyncze odpowiedzi zmieniają znacząco procentowy opis częstotliwości zgłaszanych objawów, odpowiednio o 1,13%, 0,96% i 1,44% dla badania z lat 2020, 2022 i 2023. Z tego powodu ostatnie pozycje w tabelI 8 to objawy, których nie zgłaszał nikt, lub były zgłaszane przez pojedyncze osoby.
Nie wszystkie objawy przedstawione respondentom na liście do wyboru zostały wybrane przez choćby jedną osobę, ale i tak potwierdzono doniesienia literaturowe mówiące o dużej różnorodności i niespecyficzności objawów związanych z EHS. Zwłaszcza, jeśli analizuje się listę propozycji podyktowanych ankieterom w otwartej części pytania P9. Odpowiedzi te zamieszczono w tabeli 9 po niezbędnych korektach redakcyjnych (nie zmieniających sensu wypowiedzi).
| Objawy | 2020 (%) |
Objawy | 2022 (%) |
Objawy | 2023 (%) |
|||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Ból głowy1 | 56,8 | 1 | Ból głowy2 | 55,8 | 1 | Ból głowy3 | 46,4 |
| 2 | Ból oczu1 | 15,9 | 2 | Zmęczenie2 | 12,5 | 2 | Rozdrażnienie3, 4 | 11,6 |
| 3 | Zmęczenie | 10,2 | 3 | Rozdrażnienie5 | 9,6 | 3 | Ból oczu; Zmęczenie |
10,1 |
| 4 | Bezsenność | 8,0 | 4 | Ból oczu | 8,7 | 4 | Trud. z koncentracją | 7,2 |
| 5 | Niepokój; Probl. z zasypianiem |
4,5 | 5 | Niepokój; Probl. z zasypianiem; Trud. z koncentracją |
3,8 | 5 | Bezsenność; Kaszel; Katar; Probl. z zasypianiem |
4,3 |
| 6 | Ból stawów; Trud. z koncentracją |
3,4 | 6 | Bezsenność; Ból ucha; Kołatanie serca |
2,9 | 6 | Duszności; Niepokój |
2,9 |
| 7 | Arytmia; Duszności; Nieprz. wraż. wzrok.; Podwyż. ciśnienie; Rozdrażnienie4, 5; Senność |
2,3 | 7 | Łzawienie; Nieprz. wraż. wzrok.; Podwyż. ciśnienie |
1,9 | 7 | Arytmia; Ból stawów; Kołatanie serca; Łzawienie; Nieprz. wraż. wzrok.; Nieprz. wraż. słuch.; Podwyż. ciśnienie; Podwyższone tętno; Senność; Wysypka |
1,4 |
| 8 | Ból ucha; Kołatanie serca; Swędzenie; Zaczerwienie skóry |
1,1 | 8 |
Ból stawów; |
1,0 | 8 | Chrypka; Kłop. z uczeniem się; Obniżone ciśnienie; Obniżone tętno; Obrzęk; Suchość w ustach; Swędzenie; Trud w wysław.; Wybudzenia nocne; Zaczerwienie skóry |
0 |
| 9 | Chrypka; Kaszel; Katar; Kłop. z uczeniem się; Łzawienie; Nieprz. wraż. słuch.; Obniżone ciśnienie; Obniżone tętno; Obrzęk; Podwyższone tętno; Suchość w ustach; Trudności w wysław.; Wybudzenia nocne; Wysypka |
0 | 9 | Arytmia; Chrypka; Kaszel; Kłop. z uczeniem się; Obniżone tętno; Obrzęk; Podwyższone tętno; Swędzenie; Trudności w wysław.; Wybudzenia nocne; Wysypka; Zaczerwienie skóry |
0 | 9 | ||
| Inne | 46,6 | Inne | 42,3 | Inne | 47,1 |
| Objawy podyktowane ankieterom w otwartej części pytania P9 |
|---|
| Agresja; bezpłodność; biegunka; ból biodra; ból klatki piersiowej; ból kręgosłupa; ból nóg; ból pleców; ból serca; ból stopy; ciepło w miejscu w którym trzyma telefon; dreszcze; drętwienie; drętwienie w stopach; drgnięcie; drżenie rąk; duszności; dyskomfort; dyskomfort psychiczny; elektryzowanie dodatnie; gorączka; huczenie w uszach; irytacja; lęk; lęk przed poparzeniem; kręcenie w kościach; mam brudne myśli; mdłości; migotanie komór serca; migrena; mrowienia; mrowienie w palcach; nadmierne pobudzenie; nadpobudliwość; nadwrażliwość na światło; nerwica; nerwowość; nie chce się wstawać - źle odczuwa budzik rano; nie wiem; nie zastanawiam się nad tym; niepokój; niespokojny sen niepozwalający wypocząć; mrowienie; nudności; obawa przed wyłączeniem stymulatora lub kardiowertera; ogólne osłabienie; osłabienie; osłabienie wzroku; pieczenie oczu; pisk w głowie; pobudzenie; podenerwowanie; podrażnienie; poty; powrót raka; pogorszenie wzroku; prąd przepływający przez ciało; problemy z ciśnieniem i sercem; problemy z oczami; problemy z pamięcią; problemy ze wstawaniem; prąd galwaniczny; przechodzenie iskry na inne urządzenia metalowe przy zgaszonym świetle; przemęczenie; przymulenie; pulsowanie w uchu; rozbicie; rozstrojenie nerwów; skurcze mięśni; słabość; słabszy słuch; spadek witalności; strach przed chorobą nowotworową; stres; strzelanie iskrami; suchość oczu; swędzenie skóry; szlak mnie trafia; szumy w głowie; świadomość, że nie będę mógł mieć dzieci; taki mam objaw, że żyję; uczucie ciepła; utrata pamięci; wada wzroku; wrażliwość; wymioty; wzrost kortyzolu; zaburzenia równowagi; zagrożenie atakiem epilepsji; zawroty głowy; zdenerwowanie; złe samopoczucie; zimne poty; złe samopoczucie; zmęczenie oczu; znużenie. |
6. Najważniejsze wnioski
Pomiędzy rokiem 2020 a 2023 zaobserwowano spadek liczby osób potencjalnie wrażliwych na działanie PEM. Maksymalna częstotliwość występowania EHS w społeczeństwie polskim oszacowana została na poziomie 1,9% w roku 2020, 1,6% w roku 2022 i 1,1% w roku 2023. Wartości te określają górną granicę częstotliwości występowania EHS, ponieważ prawdopodobnie, po wnikliwszej analizie stanu zdrowia ankietowanych, przynajmniej część tych przypadków można by wyjaśnić innymi przyczynami niż wpływ PEM.
Spadek liczby osób deklarujących się jako wrażliwe na pole elektromagnetyczne wobec rosnącej liczby urządzeń wokół nas przemawia za psychologicznym mechanizmem powstawania nadwrażliwości. Rosnąca liczba źródeł PEM powinna indukować rosnącą liczbę przypadków nadwrażliwości, w sytuacji, gdyby mechanizm ten polegał na realnym fizycznym oddziaływaniu.
Biorąc pod uwagę urządzenia, którym przypisuje się niekorzystny wpływ na zdrowie, to w zależności od sposobu formułowania pytania o te urządzenia dominują telefony komórkowe lub linie energetyczne wysokiego napięcia. Stacje bazowe telefonii komórkowej lokowane są na dalszych pozycjach. Wśród wskazywanych znajdują się urządzenia emitujące PEM o bardzo różnorodnej charakterystyce. Nie tylko te, które są źródłem PEM o wysokich częstotliwościach, ale również takie, które emitują fale radiowe o niskich częstotliwościach. Wniosek ten można sformułować również w ten sposób, że EHS kojarzona jest ogólnie z urządzeniami elektrycznymi, a niekoniecznie urządzeniami stosowanymi w telekomunikacji bezprzewodowej.
Analiza listy urządzeń zgłaszanych jako potencjalne źródła problemów zdrowotnych związanych z oddziaływaniem PEM na zdrowie pozwala wysnuć wniosek, że problem samodeklaracji jako osoby nadwrażliwe może być związany z wiedzą społeczeństwa na temat PEM, jego źródeł i sposobu oddziaływania PEM na ludzi. Świadczyć o tym może fakt, że bardzo dużo urządzeń wiązanych przez osoby ankietowane z emisją PEM w istocie nie jest takimi źródłami. Znaczna część urządzeń opisywanych w części otwartej pytania o urządzenia emitujące PEM i deklarowanych jako przyczyny pogorszenia samopoczucia oddziałuje na ludzi poprzez inne zjawiska i czynniki fizyczne.
Analiza objawów związanych z EHS zgłaszanych przez ankietowanych potwierdza doniesienia literaturowe o dużej różnorodności i niespecyficzności zgłaszanych objawów. Większość z nich może być wytłumaczona oddziaływaniem innych czynników fizycznych niż PEM i trudno traktować je jako wyznacznik kwalifikacji osób ankietowanych do grupy dotkniętej nadwrażliwością elektromagnetyczną.
7. Literatura
[1] „Radiation and health”, WHO. Dostęp: 11 grudzień 2023. [Online]. Dostępne na: https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/radiation-and-health/non-ionizing/emf/hypersensitivity
[2] P.-C. Huang, M.-T. Cheng, i H.-R. Guo, „Representative survey on idiopathic environmental intolerance attributed to electromagnetic fields in Taiwan and comparison with the international literature”, Environmental Health, t. 17, nr 1, s. 5, grudz. 2018, doi: 10.1186/s12940-018-0351-8.
[3] M. Dieudonné, „Electromagnetic hypersensitivity: A critical review of explanatory hypotheses”, Environ Health, t. 19, nr 1, s. 1–12, 2020, doi: 10.1186/s12940-020-00602-0.
[4] M. Dieudonn, „Does Electromagnetic Hypersensitivity Originate from Nocebo Responses? Indications from a Qualitative Study”, Bioelectromagnetics, t. 37, s. 14–24, 2016, doi: 10.1002/bem.21937.
[5] M. Witthöft i G. J. Rubin, „Are media warnings about the adverse health effects of modern life self-fulfilling? An experimental study on idiopathic environmental intolerance attributed to electromagnetic fields (IEI-EMF)”, J Psychosom Res, t. 74, nr 3, s. 206–212, mar. 2013, doi: 10.1016/j.jpsychores.2012.12.002.
[6] M. Witthöft i in., „On the origin of worries about modern health hazards: Experimental evidence for a conjoint influence of media reports and personality traits”, Psychol Health, t. 33, nr 3, s. 361–380, mar. 2018, doi: 10.1080/08870446.2017.1357814.
[7] G. Tatoń, P. Kuterba, B. Lisowski, T. Rok, i E. Rokita, „Grzegorz TATOŃ, Piotr KUTERBA, Bartosz LISOWSKI, Tomasz ROK, Eugeniusz ROKITA Nadwrażliwość elektromagnetyczna w Polsce-badania ankietowe”, Przegląd elektrotechniczny, t. 12, s. 224–228, 2019, doi: 10.15199/48.2019.12.51.
[8] C. Baliatsas, I. Van Kamp, E. Lebret, i G. J. Rubin, „Idiopathic environmental intolerance attributed to electromagnetic fields (IEI-EMF): a systematic review of identifying criteria”, BMC Public Health, t. 12, nr 1, 2012, doi: 10.1186/1471-2458-12-643.
[9] K. Schmiedchen, S. Driessen, i G. Oftedal, „Methodological limitations in experimental studies on symptom development in individuals with idiopathic environmental intolerance attributed to electromagnetic fields (IEI-EMF)- A systematic review”, Environ Health, t. 18, nr 1, paź. 2019, doi: 10.1186/s12940-019-0519-x.
[10] R. Szemerszky, Z. Dömötör, i F. Köteles, „One Single Question Is not Sufficient to Identify Individuals With Electromagnetic Hypersensitivity”, Clinical Psychology in Europe, t. 1, nr 4, 2019, doi: 10.32872/cpe.v1i4.35668.
[11] G. Tatoń, A. Kacprzyk, T. Rok, M. Pytlarz, R. Pawlak, i E. Rokita, „A survey on electromagnetic hypersensitivity: the example from Poland”, Electromagn Biol Med, t. 41, nr 1, s. 52–59, 2022, doi: 10.1080/15368378.2021.1995873.
[12] Zakład Biofizyki WL CM UJ, „RAPORT: Sprawozdanie z badań klinicznych. Kontynuacja badań wpływu PEM na zdrowie człowieka - 2020 r. - 5G: sieci telekomunikacyjne nowej generacji - Portal Gov.pl”. Dostęp: 10 grudzień 2022. [Online]. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/5g/raport-sprawozdanie-z-badan-klinicznych-kontynuacja-badan-wplywu-pem-na-zdrowie-czlowieka---2020-r
[13] E. Palmquist, A. S. Claeson, G. Neely, B. Stenberg, i S. Nordin, „Overlap in prevalence between various types of environmental intolerance”, Int J Hyg Environ Health, t. 217, nr 4–5, s. 427–434, kwi. 2014, doi: 10.1016/J.IJHEH.2013.08.005.
[14] R. Szemerszky, F. Köteles, R. Lihi, i G. Bárdos, „Polluted places or polluted minds? An experimental sham-exposure study on background psychological factors of symptom formation in «Idiophatic Environmental Intolerance attributed to electromagnetic fields»”, Int J Hyg Environ Health, t. 213, nr 5, s. 387–394, wrz. 2010, doi: 10.1016/J.IJHEH.2010.05.001.
[15] Zakład Biofizyki WL CM UJ, „RAPORT (za 2022): Kontynuacja badań «Wpływ pól elektromagnetycznych (PEM) na organizm człowieka» - 5G: sieci telekomunikacyjne nowej generacji - Portal Gov.pl”. Dostęp: 11 grudzień 2023. [Online]. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/5g/raport-kontynuacja-badan-wplyw-pol-elektromagnetycznych-pem-na-organizm-czlowieka
[16] Główny Urząd Statystyczny, „Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Roczniki statystyczne / Roczniki Statystyczne / Rocznik Demograficzny 2021”, Rocznik Demograficzny 2021. Dostęp: 11 grudzień 2022. [Online]. Dostępne na: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-2021,3,15.html
[17] SI2PEM, „Mapa pola ekletromagnetycznego”. [Online]. Dostępne na: https://si2pem.gov.pl/
[18] Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, „Bank Danych Pomiarowych”. [Online]. Dostępne na: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/archives#
[19] Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, „Pięcioletnia ocena jakości powietrza w strefach w Polsce wykonana za lata 2014-2018 według zasad określonych w art. 88 ust. 2 ustawy – Prawo ochrony środowiska. Zbiorczy raport krajowy z wynikami oceny”. [Online]. Dostępne na: http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/publications/card/19053
[20] A. Kacprzyk, G. Kanclerz, U. Sołdaj, E. Rokita, B. Lisowski, i G. Tatoń, „Objawy związane z idiopatyczną nietolerancją środowiskową przypisywaną działaniu pól elektromagnetycznych (IEI-EMF) - badanie kwestionariuszowe.”, Przegląd Elektrotechniczny, t. R. 96, nr nr 12, s. s. 186-189, 2020, doi: 10.15199/48.2020.12.39.