Dialog Społeczny

Zgodnie z art. 239 Kodeksu pracy układ zbiorowy pracy może być zawarty:

• dla wszystkich pracowników zatrudnianych przez pracodawcę (pracodawców)
• dla niektórych grup pracowniczych
• a także może obejmować osoby świadczące pracę na innej podstawie prawnej niż stosunek pracy oraz emerytów i rencistów.

Układ nie może być zawarty dla członków korpusu służby cywilnej, pracowników urzędów państwowych zatrudnionych na podstawie mianowania i powołania, pracowników samorządowych zatrudnionych na podstawie wyboru, mianowania lub powołania oraz sędziów, asesorów sądowych i prokuratorów.

Układ zbiorowy pracy określa przede wszystkim szeroko rozumiane warunki, jakim powinna odpowiadać treść stosunków pracy pracowników, dla których jest on zawierany, czyli inaczej mówiąc, stanowi „bazę” do określania ich warunków pracy i płacy (art. 240 §1 Kodeksu pracy).

Tematem układu mogą być również wzajemne zobowiązania jego stron (art. 241¹ Kodeksu pracy), dotyczące np.:

• sposobu publikacji układu i rozpowszechniania jego treści
• trybu dokonywania okresowych ocen funkcjonowania układu
• trybu wyjaśniania treści postanowień układu oraz rozstrzygania sporów między stronami w tym zakresie
• ​​​wzajemnych obowiązków dotyczących przestrzegania układu.

Strony uprawnione do zawarcia układu mogą skorzystać z regulacji układów zbiorowych pracy, których nie są stroną. W tym celu – zgodnie z art. 241¹⁰ Kodeksu pracy - zawierają porozumienie o stosowaniu w całości lub w części postanowień układu już zawartego. Jego treść mogą swobodnie zmieniać, zawierając protokoły dodatkowe. Do takiego porozumienia i protokołów dodatkowych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące układów. Podlegają one rejestracji.

Zmiany dokonywane w układzie, do którego zawarto porozumienie o jego stosowaniu nie wpływają na zmianę treści tego porozumienia.

W myśl art. 241¹⁸ Kodeksu pracy może powstać obowiązek stosowania regulacji danego ponadzakładowego układu zbiorowego pracy po jego rozszerzeniu przez ministra właściwego do spraw pracy – w drodze rozporządzenia - gdy wymaga tego ważny interes społeczny. Z wnioskiem o takie rozszerzenie może wystąpić wspólnie organizacja pracodawców i ponadzakładowe organizacje związkowe, które dany układ zawarły. Wskazany minister, przed podjęciem decyzji w tej sprawie, zasięga opinii pracodawcy, którego dotyczy wniosek o rozszerzenie układu lub wskazanej przez niego organizacji pracodawców oraz zakładowej organizacji związkowej (o ile taka działa u pracodawcy). 

Przepisy przewidują możliwość rozszerzenia stosowania układu ponadzakładowego - w całości lub w części – tylko na pracowników zatrudnionych u pracodawcy nie objętego żadnym układem ponadzakładowym, prowadzącego działalność gospodarczą taką samą lub zbliżoną do działalności pracodawców objętych rozszerzanym układem.

Pomiędzy ponadzakładowym i zakładowym układem zbiorowym pracy nie występuje relacja akt nadrzędny – akt wykonawczy, a strony układu ponadzakładowego nie mają pozycji zwierzchniej wobec stron układu zakładowego.

Jedyne ograniczenie swobody stron układu zakładowego wynika z zasady korzystności, zgodnie z którą postanowienia układu zakładowego nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia obejmującego ich układu ponadzakładowego
(art. 241²⁶ § 1 Kodeksu pracy).

W związku z tym postanowienia układu ponadzakładowego, zobowiązujące strony układu zakładowego do:

• wprowadzania określonych uregulowań
• regulowania danego zagadnienia w określony sposób lub zakazujące jego uregulowania, jak również w inny sposób ingerujące w prawo stron układu zakładowego do autonomicznego kształtowania treści układu zakładowego, naruszają przepis art. 240 § 3 Kodeksu pracy, tj. prawa osób trzecich, a w związku z tym są niezgodne z prawem.

Strony rokowań układowych

Stronami rokowań układów zbiorowych mogą być:

• pracodawcy, organizacje pracodawców
• organizacje związkowe reprezentującej pracowników, przez które rozumie się organizacje związkowe zrzeszające pracowników, dla których układ jest zawierany. Dotyczy to również zrzeszenia (federacji) związków zawodowych, w skład którego wchodzą te organizacje związkowe, a także ogólnokrajowej organizacji międzyzwiązkowej (konfederacji) zrzeszającej takie organizacje związkowe lub zrzeszenia (federacje) związków zawodowych.
• ponadzakładowe organizacje związkowe, przez które rozumie się organizacje związkowe będące ogólnokrajowym związkiem zawodowym, zrzeszeniem (federacją) związków zawodowych lub ogólnokrajową organizacją między-związkową (konfederacją).

Zasady prowadzenia rokowań

Zgodnie z art. 241³ Kodeksu pracy, podjęcia rokowań nie może odmówić żadna ze stron, uprawnionych do zawarcia układu. Powinny one być prowadzone w dobrej wierze i z poszanowaniem interesów stron, w tym głównie:

• strona pracodawców powinna uwzględniać postulaty organizacji związkowej, jeśli są one uzasadnione pogorszeniem sytuacji materialnej pracowników
• natomiast strona pracowników powinna powstrzymywać się od postulatów, których realizacja przekracza możliwości finansowe pracodawcy.

Przedstawicielom związków zawodowych, prowadzącym rokowania, pracodawca jest obowiązany udzielić informacji o swojej sytuacji ekonomicznej w zakresie objętym rokowaniami. Informacje, stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa - uzyskane od pracodawcy - nie mogą być ujawniane (art. 241⁴ Kodeksu pracy).

Ograniczenia w rokowaniach

• postanowienia zawieranego układu zbiorowego pracy nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych (art. 9 § 3 Kodeksu pracy),
• zawarcie układu dla pracowników zatrudnionych w samorządowych jednostkach budżetowych może nastąpić wyłącznie w ramach posiadanych środków finansowych, będących w ich dyspozycji, co musi oświadczyć organ założycielski tych jednostek we wniosku o rejestrację zawartego układu (art. 240 § 4 i 5 Kodeksu pracy),
• postanowienia zawieranego układu nie mogą naruszać praw osób trzecich oraz określać spraw uregulowanych w przepisach prawa pracy w sposób bezwzględnie obowiązujący (art. 240 § 2 i 3 Kodeksu pracy).

Strony uprawnione do rokowań ponadzakładowego układu pracy:

ze strony pracowników (jednostek organizacyjnych sektora prywatnego jak i budżetowego):

• właściwy statutowo organ ponadzakładowej organizacji związkowej, zdefiniowanej jako organizacja związkowa, będąca ogólnokrajowym związkiem zawodowym, zrzeszeniem (federacją) związków zawodowych lub ogólnokrajową organizacją międzyzwiązkową (konfederacją),

ze strony pracodawców sektora prywatnego:

• właściwy statutowo organ organizacji pracodawców - w imieniu zrzeszonych w niej pracodawców,

ze strony pracodawców sektora budżetowego:

• właściwy minister lub centralny organ administracji rządowej – działający w imieniu pracodawców, zatrudniających pracowników państwowych jednostek sfery budżetowej, niezrzeszonych w organizacjach pracodawców,
• odpowiednio wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa oraz przewodniczący zarządu związku samorządowego - w imieniu pracodawców, zatrudniających pracowników samorządowych jednostek sfery budżetowej, niezrzeszonych w organizacjach pracodawców,

a także:

• strona pracowników, o której mowa w art. 23 ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego (Dz. U. z 2015 r. poz. 1240, ze zm.) i
• strona pracodawców, o której mowa w art. 24 ww. ustawy,
• mogą zawrzeć ponadzakładowe układy zbiorowe pracy obejmujące ogół pracodawców zrzeszonych w organizacjach, o których mowa w art. 24 ust.1 wskazanej ustawy, lub grupę tych pracodawców oraz pracowników zatrudnionych przez tych pracodawców, a także porozumienia określające wzajemne zobowiązania tych stron.

Zakładowy układ zbiorowy pracy zawiera pracodawca z działającymi u niego zakładowymi organizacjami związkowymi - zgodnie z art. 241²³ Kodeksu pracy.

Gdy pracowników reprezentuje więcej niż jedna zakładowa organizacja związkowa rokowania prowadzi ich wspólna reprezentacja lub działające wspólnie poszczególne, zakładowe organizacje związkowe. Jeżeli w terminie wyznaczonym przez podmiot występujący z inicjatywą zawarcia układu zakładowego, nie krótszym niż 30 dni od dnia zgłoszenia tej inicjatywy, nie wszystkie organizacje związkowe przystąpią do rokowań, to do ich prowadzenia uprawnione są te organizacje związkowe, które do nich przystąpiły. Warunkiem prowadzenia rokowań jest uczestniczenie w nich co najmniej jednej reprezentatywnej zakładowej organizacji związkowej. Jeśli przed zawarciem układu zostanie utworzona zakładowa organizacja związkowa  to ma ona prawo przystąpić do rokowań. Układ zakładowy zawierają wszystkie organizacje uczestniczące w rokowaniach, bądź przynajmniej wszystkie reprezentatywne zakładowe organizacje związkowe, w rozumieniu art. 241^25a Kodeksu pracy.

Zawarcie układu zakładowego dla pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy nie wyklucza możliwości objęcia tych pracowników układem ponadzakładowym.

W myśl art. 241²⁸ Kodeksu pracy układ zakładowy może obejmować więcej niż jednego pracodawcę, jeżeli pracodawcy ci wchodzą w skład tej samej osoby prawnej. Rokowania nad jego zawarciem prowadzą:

• właściwy organ osoby prawnej, oraz
• wszystkie zakładowe organizacje związkowe działające u pracodawców, w trybie określonym w art. 241²⁸ § 3-6 Kodeksu pracy.

Zawarcie układu ponadzakładowego - zgodnie z art. 241² Kodeksu pracy - poprzedzają rokowania, podczas których strony muszą uwzględniać przedstawione warunki.
Prawo wystąpienia z inicjatywą zawarcia układu przysługuje:

• każdej organizacji pracodawców, uprawnionej do zawarcia układu,
• oraz każdej, ponadzakładowej organizacji związkowej, reprezentującej pracowników, dla których układ ma być zawarty,

z tym, że podmiot, który wystąpi z taką inicjatywą, jest obowiązany powiadomić o niej każdą organizację związkową, reprezentującą pracowników, dla których układ ma być zawarty.

Gdy pracowników, dla których zawierany jest układ ponadzakładowy, reprezentuje więcej niż jedna ponadzakładowa organizacja związkowa – rokowania w celu zawarcia układu prowadzi ich wspólna reprezentacja lub działające wspólnie poszczególne organizacje związkowe. Jeśli nie wszystkie ponadzakładowe organizacje związkowe przystąpią do tych rokowań to prowadzą je organizacje związkowe, które do nich przystąpiły pod warunkiem, że wśród nich jest co najmniej jedna reprezentatywna ponadzakładowa organizacja związkowa.

Układ zawierają wszystkie organizacje związkowe, które prowadziły rokowania nad tym układem, bądź co najmniej wszystkie organizacje reprezentatywne, w rozumieniu art. 241¹⁷ Kodeksu pracy, uczestniczące w rokowaniach.

Szczegółowe wymagania dotyczące wniosku składanego w celu dokonania rejestracji układu zbiorowego pracy lub zawartego protokołu dodatkowego znajdują się w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 4 kwietnia 2001 r. w sprawie trybu postępowania w sprawie rejestracji układów zbiorowych pracy, prowadzenia rejestru układów i akt rejestrowych oraz wzorów klauzul rejestracyjnych i kart rejestrowych.

Wniosek o rejestrację układu (protokołu dodatkowego) powinien zawierać informacje dotyczące m.in:

• daty i miejsca zawarcia układu oraz daty jego wejścia w życie,
• stron układu i ich siedzib oraz adresów do korespondencji
• spełnienia przez strony układu warunków wymaganych do zawarcia układu
• terminu mocy obowiązującej układu
• zakresu obowiązywania układu, w szczególności terytorialnego i podmiotowego, oraz liczby pracowników, którzy tym układem zostali objęci

Do wniosku dołącza się również:

• zszyte lub oprawione egzemplarze układu, w ilości odpowiadającej liczbie podmiotów, które zawarły układ, powiększonej o 2 egzemplarze, przy czym  egzemplarze układu powinny zawierać oryginalne podpisy osób reprezentujących strony, które go zawarły
• pełnomocnictwa osób zawierających układ w imieniu organów do tego uprawnionych
• odpis orzeczenia sądu stwierdzającego reprezentatywność organizacji związkowej,
• pismo ogólnokrajowej organizacji międzyzwiązkowej (konfederacji) potwierdzające wchodzenie w jej skład ogólnokrajowego związku zawodowego lub zrzeszenia (federacji) związków zawodowych,
• wyciąg z rejestru organizacji związkowych lub organizacji pracodawców stwierdzający zarejestrowanie danej organizacji,
• wyciąg ze statutu organizacji związkowej lub organizacji pracodawców wskazujący organ właściwy do zawarcia układu.