Dialog Społeczny

Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych przysługuje osobom wykonującym pracę zarobkową. Osobą wykonującą pracę zarobkową jest:

1. pracownik, a także
2. osoba świadcząca pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudnia do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia, oraz ma takie prawa i interesy związane z wykonywaniem pracy, które mogą być reprezentowane i bronione przez związek zawodowy.

Zakres przedmiotowy prawa koalicji związkowej, tj. prawa tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich, został znacznie rozszerzony na mocy ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o związkach zawodowych oraz niektórych innych ustaw. Na konieczność wprowadzenia takiej zmiany wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 2 czerwca 2015 r., sygn. akt K 1/13. Zmiany wprowadzone ww. ustawą obowiązują od 1 stycznia 2019 r. i przewidują m.in., że w organizacjach związkowych mogą zrzeszać się osoby, które dotychczas nie miały takich uprawnień – zatrudnione na podstawie umowy zlecenia, umowy o świadczenie usług, umowy o dzieło, a także tzw. osoby samozatrudnione, czyli prowadzące własną działalność gospodarczą i świadczące pracę w znacznej mierze albo całości na rzecz jednego pracodawcy. W dalszym ciągu w związkach zawodowych mogą zrzeszać się pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby wykonujące pracę nakładczą i zatrudnione na podstawie umowy agencyjnej.

Ograniczone prawo koalicji posiadają również na gruncie ustawy o związkach zawodowych emeryci i renciści. Zachowują oni członkostwo w związku zawodowym, do którego przynależeli w okresie przed przejściem na emeryturę lub rentę, mają także prawo do wstępowania do związków zawodowych. Nie mogą jednak ich tworzyć. Podobnie została ukształtowana sytuacja osób bezrobotnych – mają prawo do zachowania przynależności do związków zawodowych, a jeżeli nie są ich członkami, to do wstępowania do nich w przypadkach i na warunkach określonych w statutach związków. Ponadto ustawa o związkach zawodowych przewiduje uprawnienie do zrzeszania się w związkach zawodowych Policji, Straży Granicznej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz strażaków Państwowej Straży Pożarnej, a także pracowników Najwyższej Izby Kontroli, jednak z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z odrębnych ustaw.

Nowelizacja ustawy o związkach zawodowych, która weszła w życie 1 stycznia 2019 r., przyznała prawo wstępowania do istniejących związków zawodowych wolontariuszom, stażystom i innym osobom, które świadczą osobiście pracę bez wynagrodzenia. Te osoby są jednak pozbawione prawa tworzenia związków zawodowych.

Związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu, podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych. Osoby, które podjęły uchwałę o utworzeniu związku zawodowego, uchwalają statut i wybierają komitet założycielski w liczbie od 3 do 7 osób. Związek zawodowy podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Postępowanie w sprawach rejestracji jest wolne od opłat sądowych. Związek zawodowy, a także jego jednostki organizacyjne wskazane w statucie, nabywają osobowość prawną z dniem wpisu do rejestru. Począwszy o tego dnia, związek może wykonywać swoje funkcje i zadania, a także występować w obrocie prawnym.

Osoby należące do związku zawodowego lub pozostające poza nim nie mogą ponosić z tego tytułu ujemnych konsekwencji. Za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu z powodu przynależności do związku zawodowego lub pozostawania poza nim albo wykonywania funkcji związkowej może być uznane takie różnicowanie, którego skutkiem jest m.in.:

• odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku prawnego,
• niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę zarobkową lub innych warunków zatrudnienia albo pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą zarobkową, 
• pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe. 

Pracownikowi, który stał się ofiarą dyskryminacji ze względu na status związkowy przysługuje na podstawie art. 183d ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r.  Kodeks pracy, prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę uregulowane ustawą z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. Do innych niż pracownicy osób wymienionych w art. 3 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych przepisy art. 183d i art. 183e Kodeksu pracy stosuje się odpowiednio. Ustalając w konkretnej sprawie odszkodowanie, sąd powinien uwzględniać rodzaj i intensywność działania dyskryminacyjnego pracodawcy oraz jego skutki. Zgodnie z art. 183e ust. 1 Kodeksu pracy skorzystanie z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania nie może być podstawą niekorzystnego traktowania, a także nie może powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec osoby, która z nich skorzystała. Podobna ochrona jest stosowana, zgodnie z art. 183e ust. 2 Kodeksu pracy, również wobec osoby, która udzieliła w jakiejkolwiek formie wsparcia osobie korzystającej z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu.

Generalna zasada wprowadzona przez art. 7 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych przewiduje, że w zakresie praw i interesów zbiorowych związki zawodowe reprezentują wszystkie osoby, o których mowa w art. 2 ust. 1 i 3-6 ustawy o związkach zawodowych (tj. osoby wykonujące pracę zarobkową, emerytów, rencistów, osoby bezrobotne, wolontariuszy, stażystów i inne osoby, które świadczą osobiście pracę bez wynagrodzenia, osoby skierowane do pracodawców w celu odbycia służby zastępczej oraz funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Służby Celno-Skarbowej, Służby Więziennej, strażaków Państwowej Straży Pożarnej oraz pracowników Najwyższej Izby Kontroli) - niezależnie od ich przynależności związkowej (reprezentacja ogólna). W sferze zbiorowego prawa pracy ten rodzaj reprezentacji obejmuje w szczególności możliwość występowania wobec pracodawców z różnorodnymi postulatami, opiniami czy żądaniami, które dotyczą interesów osób wykonujących pracę zarobkową, w tym negocjowania układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych.

O ile w zakresie reprezentacji w sferze zbiorowego prawa pracy związki zawodowe reprezentują wszystkie osoby wymienione w art. 2 ust. 1 i 3-6 ustawy o związkach zawodowych, niezależnie od ich przynależności związkowej, o tyle w sprawach indywidualnych dotyczących wykonywania pracy zarobkowej, zgodnie z art. 7 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych, związki zawodowe reprezentują swoich członków. Niemniej jednak osoba niezrzeszona w związku zawodowym może zwrócić się do związku zawodowego, aby ten podjął się obrony jej praw i interesów wobec pracodawcy art. 7 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych).  

Do uprawnień związków zawodowych w sprawach indywidualnych dotyczących wykonywania pracy zarobkowej należą m.in. zgłoszenie umotywowanych zastrzeżeń przy wypowiedzeniu pracownikowi umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub wyrażenie opinii przy rozwiązaniu z pracownikiem stosunku pracy bez wypowiedzenia. 

Najważniejszym uprawnieniem związków zawodowych jest prawo do prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy, a także innych porozumień przewidzianych przepisami prawa pracy. 

Do grupy innych niż układy zbiorowe porozumień przewidzianych przepisami prawa pracy należą m.in.

• porozumienie o stosowaniu układu zbiorowego pracy - art. 241¹⁰ Kodeksu pracy;
• porozumienie o zawieszeniu stosowania układu zbiorowego pracy - art. 241²⁷ Kodeksu pracy;
• porozumienie o stosowaniu mniej korzystnych warunków zatrudnienia pracowników niż wynikające z umów o pracę zawartych z tymi pracownikami - art. 231a § 1 Kodeksu pracy;
• porozumienie w sprawie warunków stosowania telepracy przez pracodawcę - art. 67 § 1 Kodeksu pracy;
• porozumienie regulujące zasady przeprowadzenia procesu zwolnień grupowych u pracodawcy - art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników;
• porozumienie kończące spór zbiorowy - art. 9 i art. 14 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.

Artykuł 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych przyznaje związkom zawodowym wyłączne prawo reprezentowania interesów pracowników i innych grup społecznych uprawnionych do wszczynania sporów zbiorowych w postępowaniach mających na celu rozstrzyganie sporów zbiorowych.

Zgodnie z art. 23 ustawy o związkach zawodowych związki zawodowe sprawują kontrolę nad przestrzeganiem prawa pracy oraz uczestniczą, na zasadach określonych odrębnymi przepisami, w nadzorze nad przestrzeganiem przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Związki zawodowe mają prawo interwencji w sytuacji, gdy ich zdaniem postępowanie organu administracji państwowej i samorządu terytorialnego lub pracodawcy, jest niezgodne z prawem lub narusza zasady sprawiedliwości. W takiej sytuacji związek zawodowy może wystąpić do właściwego organu z żądaniem spowodowania usunięcia we właściwym trybie stwierdzonej nieprawidłowości.

Zakładowa organizacja związkowa jest podmiotem, z którym pracodawca ma obowiązek współdziałania w sprawach z zakresu indywidualnego i zbiorowego prawa pracy. Uprawnienia zakładowej organizacji związkowej przysługują tylko tym organizacjom, które zrzeszają określoną minimalną liczbę osób wykonujących pracę zarobkową.

Zgodnie z art. 25¹ ust. 1 ustawy o związkach zawodowych uprawnienia zakładowej organizacji związkowej przysługują organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków będących:

1. pracownikami u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji lub
2. innymi niż pracownicy osobami wykonującymi pracę zarobkową, które świadczą pracę przez co najmniej 6 miesięcy na rzecz pracodawcy objętego działaniem tej organizacji.

Uwzględnienie innych niż pracownicy osób wykonujących pracę zarobkową w liczbie osób warunkującej uzyskanie uprawnień zakładowej organizacji związkowej umożliwiła nowelizacja ustawy o związkach zawodowych z 2018 r. 

Wskutek zmian w ustawie o związkach zawodowych, które weszły w życie 1 stycznia 2019 r., osoba należąca do kilku organizacji związkowych działających u danego pracodawcy może być uwzględniona tylko jako członek jednej, wskazanej przez tę osobę, organizacji związkowej. 

Jednocześnie przepisy znowelizowanej ustawy o związkach zawodowych wprowadziły procedurę sądowej weryfikacji liczebności zakładowej organizacji związkowej. Pracodawca lub działająca u niego organizacja związkowa może zgłosić pisemne zastrzeżenie co do liczebności danej zakładowej organizacji związkowej w terminie 30 dni od dnia przedstawienia przez tę organizację informacji. W przypadku zgłoszenia wskazanego powyżej zastrzeżenia, zakładowa organizacja związkowa, wobec której zostało ono zgłoszone, występuje do sądu rejonowego – sądu pracy właściwego ze względu na siedzibę pracodawcy z wnioskiem o ustalenie liczby członków na ostatni dzień danego półrocza. Organizacji związkowej, która w terminie 30 dni od dnia zgłoszenia zastrzeżenia nie wystąpiła do sądu, nie przysługują uprawnienia zakładowej organizacji związkowej do czasu wykonania tego obowiązku. Co więcej, zakładowa organizacja związkowa może również z własnej inicjatywy wystąpić z wnioskiem o ustalenie liczby członków. 

Organizacjom związkowym posiadającym przymiot organizacji zakładowych przepisy prawa przyznają szczególne uprawnienia, takie jak:

1. zajmowanie stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy oraz w indywidualnych sprawach osób wykonujących pracę zarobkową w zakresie związanym z wykonywaniem tej pracy – art. 26 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych, np.

• zgłoszenie umotywowanych zastrzeżeń przy wypowiedzeniu pracownikowi umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony (art. 38 Kodeksu pracy);
• zgłoszenie umotywowanych zastrzeżeń przy wypowiedzeniu pracownikowi warunków pracy lub płacy (art. 42 § 1 w zw. z art. 38 Kodeksu pracy);
• wyrażenie opinii przy rozwiązaniu z pracownikiem stosunku pracy bez wypowiedzenia (art. 52 § 3 oraz art. 53 § 4 Kodeksu pracy);
• wyrażenie zgody na rozwiązanie stosunku pracy z kobietą w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego (art. 177 § 1 Kodeksu pracy);
• wyrażenie zgody na rozwiązanie stosunku prawnego z działaczem związkowym (art. 32 ustawy o związkach zawodowych).

2. zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy lub organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw osób wykonujących pracę zarobkową – do tej kategorii zaliczane są w szczególności uprawnienia związane z:

• zawieraniem układów zbiorowych pracy, 
• zawieraniem innych niż układy zbiorowe pracy porozumień zbiorowych,
• uzgadnianiem regulaminów wynagradzania,
• uzgadnianie regulaminów nagród i premiowania,
• uzgadnianie regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
• ustalanie wykazu wykonywanych przez pracowników pracujących w nocy prac szczególnie niebezpiecznych albo związanych z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym.

3. sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy, a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
4. kierowanie działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałanie z państwową inspekcją pracy;
5. zajmowanie się warunkami życia emerytów i rencistów.

W sytuacji, gdy u pracodawcy działa więcej niż jedna zakładowa organizacja związkowa, każda z nich broni praw i reprezentuje interesy swoich członków. Co istotne, osoba wykonująca pracę zarobkową niezrzeszona w związku zawodowym może się zwrócić do wybranej przez siebie zakładowej organizacji związkowej z wnioskiem o podjęcie się jej obrony zarówno w konkretnej sprawie, jak i wszystkich indywidualnych sprawach wymagających współdziałania pracodawcy z zakładową organizacją związkową. 

Przepis art. 30 ust. 4 ustawy o związkach zawodowych przewiduje możliwość powoływania przez zakładowe organizacje związkowe wspólnej reprezentacji związkowej w sprawach dotyczących zbiorowych praw i interesów osób wykonujących pracę zarobkową.  Jednocześnie, w przypadku gdy u danego pracodawcy działają co najmniej dwie organizacje związkowe, w sprawach wymagających zawarcia porozumienia lub uzgodnienia stanowisk z tymi organizacjami, te organizacje przedstawiają wspólnie uzgodnione stanowisko. O formie oraz sposobie ustalania i prezentacji takiego stanowiska suwerennie decydują organizacje związkowe w każdorazowo zawieranym w tym celu porozumieniu.

Jednym z podstawowych uprawnień związków zawodowych jest również ich wpływ na stanowienie tzw. prawa zakładowego. Jeżeli u pracodawcy działają związki zawodowe mające status zakładowych organizacji związkowych, uzgadnianie prawa zakładowego jest dokonywane w uzgodnieniu z tymi organizacjami. Stanowi o tym przepis art. 30 ust. 6 ustawy o związkach zawodowych. Zgodnie z jego brzmieniem jeżeli w sprawie ustalenia:

1. regulaminu wynagradzania,
2. regulaminów nagród i premiowania,
3. regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
4. planu urlopów lub regulaminu pracy,
5. okresu rozliczeniowego, o którym mowa w art. 135 § 2 i 3 Kodeksu pracy,
6. wykazu prac, o którym mowa w art. 151⁷ § 4 Kodeksu pracy,
7. indywidualnego rozkładu czasu pracy, o którym mowa w art. 8 ust. 2-4 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców

- organizacje związkowe albo reprezentatywne organizacje związkowe w rozumieniu art. 25³ ust. 1 lub 2 ustawy o związkach zawodowych, z których każda zrzesza co najmniej 5% pracowników zatrudnionych u pracodawcy, nie przedstawią wspólnie uzgodnionego stanowiska w terminie 30 dni od dnia przekazania im przez pracodawcę tego dokumentu, decyzje w sprawie jego ustalenia podejmuje pracodawca, po rozpatrzeniu odrębnych stanowisk organizacji związkowych.

Międzyzakładową organizacją związkową jest organizacja obejmująca swoim zakresem działania więcej niż jednego pracodawcę. 

Do tego rodzaju organizacji stosuje się przepisy art. 25¹-33¹ ustawy o związkach zawodowych. Międzyzakładowym organizacjom związkowym przysługują takie uprawnienia, którymi dysponują zakładowe organizacje związkowe. Przy ustalaniu liczby członków międzyzakładowej organizacji związkowej oraz przy ustalaniu prawa do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej, uwzględnia się liczbę członków międzyzakładowej organizacji związkowej zatrudnionych u wszystkich pracodawców objętych działaniem tej organizacji.

Ustawa o związkach zawodowych przewiduje szereg przepisów karnych.
W pierwszej kolejności, zgodnie z art. 35 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych, karze grzywny albo karze ograniczenia wolności podlega ten, kto w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją:

1. przeszkadza w utworzeniu zgodnie z prawem organizacji związkowej,
2. utrudnia wykonywanie działalności związkowej prowadzonej zgodnie z przepisami ustawy,
3. dyskryminuje, wbrew zakazowi, o którym mowa w art. 3 ust. 1, z powodu przynależności do związku zawodowego, pozostawania poza związkiem zawodowym lub wykonywania funkcji związkowej,
4. nie dopełnia w terminie obowiązku informacyjnego, o którym mowa w art. 26¹ ust. 1,
5. nie dopełnia w terminie obowiązku podjęcia negocjacji z zakładowymi organizacjami związkowymi, o którym mowa w art. 26¹ ust. 3,
6. nie dopełnia obowiązku pobrania z wynagrodzenia danej osoby składki związkowej w zadeklarowanej przez tę osobę wysokości lub obowiązku niezwłocznego przekazania kwoty pobranych składek związkowych, o których mowa w art. 33¹, na rachunek bankowy lub rachunek w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej wskazany przez zakładową organizację związkową,
7. nie dopełnia obowiązku ponoszenia kosztów, o którym mowa w art. 34¹ ust. 1, w odpowiedniej proporcji wskazanej w art. 34¹ ust. 1 z uwzględnieniem art. 34¹ ust. 4.

Odpowiedzialności karnej w postaci kary grzywny podlega również zgodnie z art. 35 ust. 21 ustawy o związkach zawodowych ten, kto w związku z pełnioną funkcją związkową:

1. wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie właściwego sądu o zmianie statutu, o której mowa w art. 16,
2. niezgodnie z przepisem art. 24 ust. 1, przeznacza dochód z działalności gospodarczej prowadzonej przez związek zawodowy na cele niesłużące realizacji zadań statutowych związku lub dzieli go pomiędzy członków związku,
3. w celu uzyskania uprawnień zakładowej organizacji związkowej, reprezentatywnej zakładowej organizacji związkowej, międzyzakładowej organizacji związkowej lub reprezentatywnej ponadzakładowej organizacji związkowej w informacji, o której mowa w art. 25¹ ust. 2 lub 3 lub w art. 34¹ ust. 2 lub we wniosku, o którym mowa w art. 25² ust. 2, podaje lub na podstawie art. 34² ust. 1 wskazuje liczbę członków organizacji związkowej wyższą niż wynikająca ze stanu faktycznego.