1925

W pracowni profesora architektury, a zarazem naczelnika Wydziału Budownictwa Szkolnego w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Zdzisława Mączeńskiego powstają szkicowe projekty gmachu, siedziby dzisiejszego Ministerstwa Edukacji Narodowej.

1927-1930

Trwa budowa głównego budynku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jest to pierwsza nowo budowana siedziba ministerialna w II Rzeczypospolitej, przeznaczona dla resortu obejmującego swym działaniem najszerszy zakres kultury polskiej, wyznania, nauki i wychowania.Architektura powstałego w niespełna trzy lata gmachu odznacza się wysokim materialnym standardem i surową klasyczną formułą, zaliczaną do tzw. klasycyzmu redukcyjnego. W roku 1928 konkurs na zaprojektowanie wnętrza gmachu wygrywa praca Wojciecha Jastrzębowskiego, profesora warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, a także dyrektora Departamentu Sztuki w ministerstwie. Najlepsi młodzi artyści pod kierunkiem mistrza tworzą piękne i niepowtarzalne przestrzenie w stylu Art Dėco. 19 grudnia 1930 rokukardynał Aleksander Kakowski w obecności premiera Walerego Sławka oraz ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Sławomira Czerwińskiego dokonuje uroczystego poświęcenia budynku.

1930-1939

Funkcja gmachu i rozmieszczenie biur w budynku nie zmienia się w zasadzie do czasów II wojny światowej. Parter zajmują: Departament Wyznań, Wydział Budżetowo-Rachunkowy, Kancelaria Główna oraz część Wydziału Organizacyjno-Programowego Departamentu Szkolnictwa Ogólnokształcącego. Na pierwszym piętrze umiejscowiono gabinety ministra, podsekretarza stanu, ich sekretariaty i salę posiedzeń, a także wydziały: Prezydialny, Budownictwa Szkolnego, Wychowania Fizycznego i Higieny Szkolnej, Prawny i Sprawozdawczy Departamentu Ogólnego oraz biuro przepisywania pism. Na drugim piętrze znalazł się cały Departament Szkolnictwa Ogólnokształcącego. Trzecie piętro zajęły: Departament Szkolnictwa Zawodowego, Departament Nauki i Szkół Wyższych, Departament Sztuki oraz biblioteka ministerstwa z czytelnią pedagogiczną. W suterenach rozmieszczono Pracownię Oświaty Pozaszkolnej, magazyn materiałów pisarskich, składnicę akt, magazyn Wydziału Sprawozdawczego, stołówkę dla pracowników oraz kotłownię i skład opału.

1939 -1944

1 października 1939 roku o godzinie 6.30 rano IV Grupa Operacyjna Policji Bezpieczeństwa, działająca na tyłach niemieckiej 3 i 8 Armii zajmuje gmach ministerstwa. W końcu października grupa ta zostaje przekształcona w Urząd Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, zwany potocznie gestapo. Przystosowując gmach do swoich potrzeb funkcjonariusze niemieckiej policjiopróżniają szafy i biurka z akt, wyrzucając je na korytarze, strych i podwórza. Na przełomie 1939 i 1940 wraz z częścią akt ministerialnych wywożą także księgozbiór biblioteki. Po ulokowaniu się w budynku, Niemcy dokonują zmian w części parterowej i przyziemiu, zamieniając je na więzienie - „Hausgefängnis".

Aleja Szucha zostaje przemianowana na Strasse der Polizei, a okoliczne budynki zajęte przez policję i SS z przeznaczeniem na biura i mieszkania dla funkcjonariuszy niemieckich. Wydziały Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa zajmują cały gmach.

W urzędzie zatrudnionych zostaje około 300 funkcjonariuszy. Dziennie przesłuchują nawet do 100 osób przywożonych z Pawiaka lub aresztowanych przez gestapo w czasie akcji przeciwko polskiemu podziemiu czy w ulicznych łapankach. W areszcie "na Szucha" w przyziemiu więźniowie czekają na swoją kolej w czterech celach zbiorowych, pozbawionych okien, zwanych „tramwajami" (nazwa powstała od krzeseł, ustawionych dwoma rzędami wzdłuż ścian - tak jak w tramwaju), oraz w dziesięciu celach pojedynczych - izolatkach. Stąd prowadzi się ich na przesłuchania do poszczególnych referatów. Śledztwo, w które wpisuje się wymyślne tortury odbywa się w gabinetach gestapo na górnych piętrach gmachu lub w kancelarii dyżurującego gestapowca obok cel w podziemiach budynku. O bezmiarze zadawanych cierpień podczas "badań" w katowni "na Szucha" świadczą licznie zachowane na ścianach i podłogach cel napisy - teksty modlitw, rozważań o śmierci, myśli o Polsce, próśb o zawiadomienie rodziny, będące świadectwem męstwa i patriotyzmu przetrzymywanych tu Polaków, z których wielu zamęczono w czasie przesłuchań.

W 1943 roku budynek i otaczające go ulice zostają umocnione. Na dziedzińcu wejściowym powstają ceglane murki zasłaniające okna. W czasie Powstania Warszawskiego budynek na Szucha pełni rolę punktu rozdzielczego dla ludności z południowych, zajętych przez Niemców, dzielnic Warszawy. Przywożonych tu ludzi stłacza się w celach, przyległych korytarzach, na podwórzach. Spośród nich kilka tysięcy zostaje zamordowanych w ruinach gmachu Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (obecny budynek Kancelarii Premiera), na okolicznych skwerach i podwórkach.

Z początkiem września 1944 roku znaczna część funkcjonariuszy Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, na czele z komendantem, ewakuuje się do Sochaczewa. Opuszczając w ostatnich dniach powstania gmach Niemcyniszczą swoje archiwa, paląc je w jednym z pomieszczeń.

Zniszczenia wojenne szczęśliwie omijają bryłę gmachu ministerstwa.

1945

Po wojennej tragedii personel Ministerstwa Oświaty wraca do swej siedziby na al. Szucha 25. Część budynku przydziela się Biuru Kontroli przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. W wyniku potrzeby zwiększenia liczby pomieszczeń, w 1947 roku przebudowuje się na biura część magazynów, poczekalnie na drugim i trzecim piętrze oraz tylny korytarz parterowy. Osobne prace zabezpieczające prowadzi się także w tej części gmachu, w której znajdowały się cele męczeństwa i śmierci. 25 lipca 1946 roku Rada Ministrów podejmuje uchwałę o zachowaniu miejsca martyrologii polskiej przy alei Szucha. Pomieszczenia więzienne przejmuje Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej w Ministerstwie Kultury i Sztuki, który udostępnia je zwiedzającym 1 września 1947 roku. Od 1949 trwają prace nad zabezpieczaniem, rekonstrukcją i aranżacją pomieszczeń. 18 kwietnia 1952 roku następuje oficjalne otwarcie Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939-1945 - miejsca pamięci narodowej o tysiącach przetrzymywanych, torturowanych i zakatowanych w obronie Ojczyzny Polakach. Najcenniejszą częścią ekspozycji są zachowane w prawie nienaruszonym stanie korytarze, cztery cele zbiorowe zwane tramwajami, dziesięć cel izolatek i pokój dyżurnego gestapowca, w którym odbywały się przesłuchania.

1973

Gmach ministerstwa przy al. Szucha 25 zostaje wpisany do rejestru zabytków. Od tego czasu w budynku nie dokonuje się, prócz okresowych remontów i aranżacji wyposażenia związanych z łączeniem lub rozdzielaniem resortów, żadnych zasadniczych zmian.

Obecnie Reprezentacyjny gmach przy alei J.Ch.Szucha 25 nie zmienia swej funkcji i nadal pozostaje siedzibą resortu edukacji narodowej. Podkreślanie jego unikatowości artystycznej przejawia się w dążeniu do zachowania oryginalnego wystroju i wyposażenia. Prowadzone są prace rekonstrukcyjne, przywracające wyjątkowość jednego z najbardziej „warszawskich" budynków w stolicy, nie tylko przez swoją tragiczną okupacyjną historię, ale także poprzez fakt, iż jego powstanie było wynikiem pracy ludzi i firm, nierozerwalnie związanych swymi losami z Warszawą.

Prace rekonstrukcyjne:

• dziedziniec
• korytarze - przed i po rekonstrukcji
• pozostałe wnętrza budynku

Źródła:

1. Hubert Bilewicz "Dzieje gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie"
2. Hubert Bilewicz "Sztuka w służbie państwa"
3. Stanisław Woźnicki "Gmach Ministerstwa W.R.i O.P w Warszawie"
4. Aleja J.Ch.Szucha w Warszawie - Wikipedia
5. Mauzoleum Walki i Męczeństwa, Filia Muzeum Więzienia Pawiak http://www.muzeum-niepodleglosci.pl/mauzoleum_szucha/

Fotografie:

1. Narodowe Archiwum Cyfrowe
2. Muzeum Niepodległości w Warszawie (fot. Tadeusz Stani)
3. Album: Henryk Poddębski

Serdeczne podziękowania za pomoc w przygotowaniu strony dla Pani Joanny Gierczyńskiej, Kierownika Muzeum Więzienia Pawiak oraz Pana Witolda Żarnowskiego - kustosza Mauzoleum Walki i Męczeństwa

Karta ewidencyjna zabytku